Бесплатный фрагмент - МУЛОҲАЗА: иқтисодий урбанизация

Тақризчилар

М.Б.Сетмаматов Урганч Давлат университетининг «Архитектура» кафедраси мудири доцент, архитектура фанлари номзоди

Қ. Ахмедов Урганч Давлат университетининг«Қурилиш» кафедраси мудири доцент, техника фанлари номзоди

Байджанов Ибадулла Самандарович, Самандаров Махмуд Ибадуллаевич.

«МУЛОҲАЗА: иқтисодий урбанизация»

Аннотация

Бутун дунёда ҳозирги тарихий босқичда шаҳарлар минтақалар, мамлакатлар иқтисодий ривожланишида ва ҳаттоки глобал ривожланиш жараёнида роли сезиларли даражада ошиб бормоқда.

Шу муносабат билан муаллифлар китобнинг сарлавҳасига «МУЛОҲАЗА: иқтисодий урбанизация» нинг умумий жараёни тўғрисида бироз фикрлар эркинлигини берди. Китобни тайёрлашда муаллифлар 2015–2017 йиллар якунлари бўйича олинган асосий натижалар ва хулосаларни умумлаштирди, тизимлаштирди ва янгилади.

Биринчи навбатда шаҳарларни тадқиқ қилишни давом эттирадиган бакалавриат ва магистр талабалари бўлишини кутмоқдамиз, аммо китоб кенгроқ ўқувчилар учун фойдали бўлишига умид қиламиз.

Сўз боши

Урбанизация бу нафақат шаҳарларнинг кескин кўтарилиши ва ривожланиши, шаҳар аҳолиси улушининг ошиши, балки шаҳарларнинг жамият хаётининг барча соҳаларидаги ўрни ва аҳамиятининг ошиши ҳамда шаҳар йўлининг устунлиги ҳисобланади.

Шаҳар саноат ташкилий, иқтисодий, маъмурий, транспорт ва бошқа функцияларни бажарадиган (аммо қишлоқ хўжалиги эмас) йирик аҳоли пунктидир. География фанида аҳоли пунктларини ўрганишда шаклланган қоидаларга кўра, субъект уларнинг давлат, халқаро ҳатто оммавий шаҳар тизимларидаги майдони ёки уларнинг ички тузилмаларининг автоном ривожланаётган тизим сифатида шаклланиши деб ҳисобланган.

Кўпгина олимлар, шу жумладан БМТнинг Молия ва жамоатчилик билан алоқалар департаментининг аҳоли бўйича мутахассислари, глобал иқтисодий тизимдаги йирик шаҳарларни миқдорий мезонларга қараб аниқлайдилар, шу жумладан: аҳоли 10 миллион ва ундан ортиқ ва ундан юқори; аҳоли зичлиги-камида 2 минг киши. км 2; битта транспорт тармоғи билан боғланган кўплаб қўшни шаҳар агломерацияларининг бирлашиши натижасида пайдо бўлган энг катта жойлашиш шаклидаги каби улкан фазовий тарозилар.

Бундай шаҳарлар мегаполислар деб номланади. БМТ экспертлари томонидан «мегаполислар» деб номланган глобал иқтисодий тизим маконидаги етакчи агломерациялар сифатида йирик аҳоли пунктларини аниқлашга бундай миқдорий ёндашув билан 2012 йилда уларга 23 та энг йирик шаҳарлар бириктирилган: Токио — 37,2 миллион киши, Дехли — 22,7 миллион киши, Нью-Йорк — 20,4 миллион киши, Истанбул — 3 миллион киши ва бошқалар.

Сўнгги пайтларда иқтисодий жиҳатдан ривожланган мамлакатларда шаҳар аҳолисининг улуши аллақачон аҳолининг 75—80 фоизини ташкил қилмоқда ва бу кўрсатгич ўша даражада сақланиб қолмоқда, бу ривожланиётган мамлакатлар ҳақида гапириш мумкин эмас, чунки у ерда шаҳар аҳолисининг улуши анча паст.

Бироқ ривожланаётган дунёнинг минтақалари бор, улар бир қатор сабабларга кўра Лотин Америкасининг кўплаб мамлакатларида бўлгани каби урбанизациянинг табиий даражаси анча юқори. Шу муносабат билан ривожланаётган мамлакатларда урбанизация жараёни жуда тез суръатларда давом этмоқда. Бу сўнгги йилларда шаҳар аҳолиси сонини кўпайишига олиб келади, бу эса аҳоли сонининг умумий ўсиш суръатларидан устундир.

Аҳолининг қишлоқлардан катта шаҳарларга кўчиб ўтиши иқтисодий жиҳатдан орқада қолган давлатларга хос бўлиб, уларда қишлоқ аҳоли пунктларида ишсизлик кўлами улкан ва мамлакатда иложи борича шаҳар аҳоли пунктлари тармоғи жадал ривожланмоқда.

Қандай иш топиш.

Замонавий шароитда олимларнинг катта ва ўта йирик шаҳарларга бўлган эътиборининг тобора ортиб бориши тегишли жараёнларнинг жадал шаклланишининг табиий натижаси бўлди: жадал ривожланаётган урбанизация, шаҳар аҳолисининг тез ўсиши.

1970—2012 йилларда шаҳарларда яшовчилар сони қарайиб 10 баробар кўпайди — 39,5 миллиондан 369,4 миллион кишига, шунингдек шаҳар аҳоли пунктлари сони ва ҳажмида ўсиш кузатилмоқда:

1975—2012 йилларда 10 миллиондан ортиқ аҳолиси бўлган шаҳар ва шаҳар агломерациялари сони 7,7 баробар ошди, 5 дан 10 миллион кишига — 2,9 марта 1 миллиондан 5 миллион кишига қадар. — 2,7 марта 500 мингдан 1 миллион кишига — дунёнинг ривожланган минтақаларида шаҳар аҳолисининг умумий сонидаги улушининг сақланиб қолиши 2,3 баробар ниҳоят: 1950 йилда шаҳар аҳолиси 58, 4% га кам ривожланган минтақаларда эса 17,4% га 2012 йилда ривожланганларда 77,4% кам ривожланганларда 46,6% мутахассислар урбанизация жараёнларининг интенсивлиги энг кам даражада ўсишини тахмин қилганда ривожланган минтақалар бу ерда 2025 йилга келиб шаҳар аҳолисининг улуши 55,7 фоизга кўпаяди.

Глобаллашув шароитида йирик шаҳарларнинг ишлаш муаммоларини Англия, Канада, Германия, Австралия, АҚШ ва бошқалар олимлари томонидан олиб борилган тадқиқотлар натижаларига кўра, бу учун мухим хусусиятлар тизимини шакллантириш мумкин. Глобал иқтисодиётдаги мегаполисларни аниқлаш, шу жумладан: иқтисодий фаолият хилма-хиллигини кенгайтириш: ривожланган инфратузилма — ишлаб чиқариш, транспорт, интеллектуал: молиявий, илмий, инновацион, маданий марказ мақоми: турли хил ишчи кучининг мавжудлиги.

Барча мегаполислар миқдорий мегаполислар ҳисобланади. Бироқ ҳамма ҳам мегаполислар глобал функцияларни бажармайдилар, бунинг натижасида уларнинг ҳаммасида ҳам мегашаҳарлар, хусусан жаҳон иқтисодиётининг энг қашшоқ мамлакатлари, мегаполислар даражасига кўтарилиш учун барча имкониятлар мавжуд эмас.

Олимларнинг фикрига кўра, жаҳон аҳамиятига эга шаҳарларнинг энг муҳим кўрсатгичлари қуйидагилардир: энг юқори ишлаб чиқариш ва инновацион фаолият ва унинг самарадорлиги: ривожланган бизнес инфратузилмаси ва молиявий барқарорликнинг мавжудлиги: таълим, тиббий ва транспорт хизматларининг сифати, фуқораларнинг шахсий хавфсизлиги.

Ишлаб чиқариш транспорт ва алоқа омилларининг яхлит бозорлари туфайли ўсиб, бир-бири билан бирлашадиган кучли шаҳар агломерациялари асосида пайдо бўлган мегаполислар ва инфратузилма, ердан фойдаланиш тизимлари, товар ва хизматларнинг катта оқимларини ишлаб чиқариш ёки харакатланишини таъминлаш учун катта функцияларни бажарадиган мегаминтақаларни шакллантиришга туртки беради.

Шундай қилиб инсон капитали ва инновацияларни ишлаб чиқаришга асосланган янги иқтисодиёт бугунги кунда бунинг учун барча зарур шароитларни яратадиган шаҳарларда ривожланишга қодир, яъни иқтисодий урбанизация жараёни мавжуд.

Шу билан бирга шуни таъкидлаш керакки, бу ерда шаҳарлар ҳақида гап кетганда биз албатта уларнинг расмий чегаралари ичидаги шаҳар аҳоли пунктларини эмас, балки ушбу чегаралардан ташқарига чиқадиган шаҳар агломерациясини, табиий равишда юқори даражадиги аҳоли яшаш жойларини назарда тутамиз.

Шаҳар ўз ваколатлари доирасида қабул қилинган меъёрий хужжатлар орқали ушбу қарорларга таъсир кўрсатиши мумкин. Масалан. шаҳарсозликни тартибга солиш қаерда ва нимани кўриш мумкинлигини, қаерда ва нимада эмаслигини аниқлаш мумкин.

Аммо шаҳарда иқтисодиётнинг барча соҳалари орасида битта мавжуд бу тор маънода шаҳар иқтисодиёти деб таърифланиши мумкин, яъни иқтисодий фаолият сифатида унинг ташкил этилиши аллақачон сезиларли даражада — нафақат тартибга солиш ваколатлари доирасида шаҳарнинг давлат бошқарув тизимига боғлиқ.

Бу уй жой коммунал хўжалиги, йўл транспорти ва ижтимоий инфратузилма, шаҳар худудини ободонлаштириш ва бошқа кўп нарсалар, ҳатто шаҳар ўзи бюджет маблағларини киритмаса ҳам, ушбу соҳалардаги инвестиция жараёнларига ҳал қилувчи таъсир кўрсатиши мумкин.

Китоб беш бобдан иборат.

Дастлабки кириш боби шаҳарлар ва шаҳар агломерацияларининг минтақалар ва мамлакатларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг ҳаракатлантирувчиси сифатидаги ролининг назарий масалаларига, шунингдек шаҳар ва шаҳар агломерациясини ривожлантириш учун замонавий дунё сиёсатини таҳлил қилишга бағишланган. Ушбу бобнинг мақсади шу жумладан илмий адабиётларда назарий тушунчаларни ва турли мамлактлар ва халқаро ташкилотларнинг дастурий хужжатларидаги мақсадларни амалий белгилашни мисоллари орқали шаҳарсозликнинг, хусусан, иқтисодий ривожланиш учун муҳимлигини замонавий тушунишни намойиш этиш.

Иккинчи бобда муаллифларнинг Россия шаҳарларининг танланган гуруҳлари учун ялпи шаҳар маҳсулоти ва иккинчисининг иқтисодий ўсишга қўшган ҳиссасини баҳолаш натижалари келтирилган.

Учинчи бобда ўқувчига иқтисодий фаолиятнинг турли соҳаларининг ялпи маҳсулотга қўшган ҳиссасини таҳлил қилиш билан танишиш таклиф этилади.

Тўртинчи бобда биз шаҳарлар ва шаҳар агломерацияларининг турли йўналишдаги ижтимоий-иқтисодий ривожланиш кўрсатгичлари тизимини (демографик кўрсатгичлар, аҳоли ҳаракатчанлиги кўрсатгичлари, меҳнат бозори конъюнктураси, аҳоли даромадлари, иқтисодиёт ва инвестициялар ҳаёт сифати, уй-жой секторининг ҳолати). Россияда ва чет элларда қўлланилган кўрсатгичларни тахлил қилиш асосида янги тизим «Шаҳар барометри» шунингдек Россия ва хорижий шаҳарлар ва агломерациялар учун баъзи кўрсатгичларнинг қийматларини таққослаш натижалари таклиф этилади.

Бешинчи боб Россия шаҳарларини замонавий ривожлантиришнинг энг долзарб масалаларидан бири уй-жой ва шаҳарсозлик сиёсатига бағишланган. Агар шаҳарсозлик бўйича давлат сиёсатининг асосий мақсади уларни иқтисодий ўсиш омиллари сифатида ишлатиш бўлса унда уй-жой сиёсати ва шаҳарсозлик сиёсатини ҳам миллий даражада ҳам шаҳарлар даражасида уйғунлаштириш зарурлиги кун тартибида биринчи ўринда туради.

Шаҳар агломерациялари.

Уй-жой сиёсатининг шаҳарсозлик билан уйғунлик даражасини ошириш учун муҳим чора тадбирлар талаб қилинади. Албатта иқтисодий урбанизация, унинг барча қирралари ва омилларини таҳлил қилиш битмас-туганмас. Муаллифлар китобхонлар хукмига тақдим этилган асар узоқ йўлнинг бошланиши эканлигини тушунишади ва барча шаҳар тадқиқотчиларини ушбу асарга қўшилишга, танқид қилишга чақиришади ва баҳслашиш, янги ғояларни таклиф қилиш. Айниқса бизнинг асосий ўқувчиларимиз шаҳарларни ўрганиш мавзусини давом эттирадиган ва давом этирадиган бакалавр ва аспирантлар бўлишига умид қиламиз. Аммо биз китоб кенгроқ ўқувчилар учун фойдали бўлишига умид қиламиз.

Китобни тайёрлашда муаллифлар 2015–2017 йиллар якунлари бўйича олинган асосий натижалар ва хулосаларни умумлаштирдилар, тизимлаштирдилар ва янгиладилар.

Китобнинг алоҳида бўлимларини тайёрлашда "Дом.РФ«нинг материалари шунингдек Р. А. Попов, Э. К. Трутнев, Э. В. Игуменов, Э. С. Гончарова, М. А. Михайлов, К.В., Н.Б.Косарева, Т.Д.Полиди, А.С.Пузанов материалларидан фойдаланилган муаллифлар уларнинг барчасига чуқур миннатдорлик билдирадилар.

Кириш

Ушбу китоб бугунги кунда жуда долзарб мавзу — шаҳарсозлик ривожига бағишланган бироқ бу мавзу нафақат биз учун муҳимдир. Дунё бўйлаб шаҳарларнинг минтақалар, мамлакатлар иқтисодий ривожланишида ва ҳатто глобал ривожланиш жараёнида роли сезиларли даражада ошиб бормоқда.

Анъанага кўра, урбанизация (лотинча урбанус — шаҳар) «нисбатан кам сонли марказлар ва ҳудудларда фаолиятнинг фазовий концепцияси билан боғлиқ бўлган шаҳарларнинг, шаҳар турмуш тарзи ва шаҳар маданиятининг жамият ривожланишидаги ролини оширишнинг тарихий жараёни» деган маънони англатади.

«МУЛОҲАЗА: иқтисодий урбанизация» атамасини киритиб, муаллиф постиндустриал даврда иқтисодий ривожланишнинг янги характеристикасини — саноат давридаги иқтисодий ўсишнинг анъанавий омилларидан (табиий ресурсларни қазиб олиш ва қайта ишлаш, саноат ишлаб чиқариш ва ҳ.к.) фарқли ўлароқ шаҳар иқтисодиётининг ўсиши ҳисобига иқтисодий ривожланишни таъкидлашни ва бошқаларни назарда тутади.

Дарҳақиқат, замонавий янги иқтисодиёт илгари муҳим роль ўйнамаган фаолиятга асосланган (молия сектори, ахборот технологиялари, хизмат кўрсатиш соҳаси, таълим ва бошқалар).

Бундай иқтисодиёт энди табиий ресурсларни қазиб олиш жойлари билан боғлиқ эмас, балки, агар айтсам, юқори касбий меҳнат ресурслари, шу жумладан инновацияларни ишлаб чиқаришга қодир бўлганлар билан боғлиқдир.

Бир томондан, зарур ваколатлар ва қобилиятларга эга одамлар энди ўз меҳнати учун шунчаки юқори иш ҳақи билан кифояланмайдилар, балки яхши уй-жой, фаровон яшаш шароитлари, бўш вақтларини сарфлашнинг турли шакллари, таълимни яхшилаш имкониятлари ва бошқа кўплаб афзалликларни талаб қилмоқдалар.

Бошқа томондан, санаб ўтилган имкониятлар ва афзалликларни таъминлайдиган ривожланган шаҳар муҳитининг ўзи инсон капитали сифатини ошириш, янги ғоялар ва инновацияларни яратишда рақобатни ривожлантириш учун олд шартларни яратади.

Учинчи вариант ҳам мумкин — кейин шаҳарнинг ривожланиши. Фазовий жиҳатдан мутлақо мустақил бўлган бошқа манбаларга эга бўлган инсон капиталини ривожлантириш учун бу савол ҳали ҳам оз ўрганилган ва унга жавоб бериш учун тадқиқот ҳаракати энди бошланмоқда

Инсон капиталининг ривожланиши ва жамият мавжудлиги учун маконнинг ривожланиши бир-бирига доимий таъсир кўрсатадиган ўзаро боғлиқ жараёнлар эканлигини англаш муҳимдир.

Бироқ, бу шаҳарларнинг нафақат юқори малакали кадрларга қизиқишини англатмайди. Шаҳарларда хизмат кўрсатиш иқтисодиётининг юқори даражада ривожланиши, эҳтимол камроқ профессионал ишчиларни талаб қилади, аммо улар шаҳарда ҳаёт сифатига, уй-жойларнинг арзонлиги ва бошқаларга тобора кўпроқ талабларни қўйишади.

«Демографик қариш» жараёни, ўз навбатида, кекса одамларнинг ҳаёт сифатига бўлган талабларни шакллантиради ва барқарор ривожланишга бўлган эҳтиёж ёш авлодни тарбиялашга эътиборни, шаҳарларда экологик муаммоларни ҳал қилишни ва бошқаларни белгилайди.

Шундай қилиб, инсон капиталига ва инновацияларни ишлаб чиқаришга асосланган янги иқтисодиёт бугунги кунда бунинг учун барча зарур шарт-шароитларни яратадиган шаҳарларда ривожланишига қодир, яъни иқтисодий урбанизация жараёни мавжуд.

Шу билан бирга, шуни таъкидлаш керакки, бу ерда шаҳарлар ҳақида гап кетганда, биз, албатта, уларнинг расмий чегараларидаги шаҳар аҳоли пунктларини эмас, балки ушбу чегаралардан ташқарига чиқадиган шаҳар агломерациясини, табиийки, юқори даражадаги жойлашиш шаклларини тушунамиз. … Постиндустриал даврда аҳолининг юқори ҳаракатчанлиги, интенсив ахборот алмашинуви ва иқтисодий ҳамкорлик имкониятларига эга бўлган агломерациялар иқтисодий ўсиш ва ривожланишнинг асосий йўналишлари ролини ўйнайди.

Шу сабабли, бугунги кунда урбанизациялашган ҳудудларда содир бўлаётган жараёнларни таҳлил қилиб, агломерация шароитини эътиборсиз қолдириб бўлмайди.

Шаҳар ва шаҳар агломерациялари

Минтақалар ва мамлакатларнинг иқтисодий ривожланишидаги ўрни ҳақида гапирганда, концепцияни кенг ва тор талқин қилишдаги баъзи фарқларни ҳам ҳисобга олиш зарур.

«Шаҳар иқтисодиёти»

Кенг маънода шаҳар иқтисодиёти шаҳардаги барча иқтисодий фаолият сифатида талқин этилади. Ушбу ҳудудда иқтисодий ўсишни ривожлантиришга қодир бўлган кўплаб иқтисодий агентлар фаолият кўрсатиши мумкин. Бу ерда ҳар қандай иқтисодий фаолиятни жойлаштириш тўғрисида қарор одатда қабул қилинади

Бизнес шаҳар ўз ваколатлари доирасида қабул қилинган меъёрий ҳужжатлар орқали ушбу қарорларга таъсир қилиши мумкин, масалан, шаҳарсозликни тартибга солиш қаерда ва нимани қуриш мумкинлигини, қаерда ва нимада эмаслигини аниқлаши мумкин.

Аммо шаҳар ҳудудида иқтисодиётнинг барча тармоқлари орасида тор маънода шаҳар иқтисодиёти деб таърифланиши мумкин бўлганлар мавжуд, яъни иқтисодий фаолият сифатида, унинг ташкил этилиши аллақачон сезиларли даражада — нафақат тартибга солиш ваколатлари доирасида — шаҳарнинг давлат бошқарув тизимига боғлиқ.