Бесплатный фрагмент - Архитектуравий лойиҳалашнинг ижтимоий асослари

Байджанов Ибадулла Самандарович Самандаров Мухаммад Ибадуллаевич

АРХИТЕКТУРАВИЙ ЛОЙИҲАЛАШНИНГ ИЖТИМОИЙ АСОСЛАРИ

Муаллифлар

Тақризчилар

Уралов А. С. Самарқанд Давлат архитектура-қурилиш институтининг «Архитектуравий лойиҳалаш"кафедраси профессори, архитектура фанлари доктори

Сетмаматов М. Б. Урганч Давлат университетининг «Архитектура» кафедраси мудири доцент, архитектура фанлари номзоди

Байджанов Ибадулла Самандарович
      Самандаров Мухаммад Ибадуллаевич

Архитектуравий лойиҳалашнинг

ижтимоий асослари

(Ўқув қўлланма)

Аннотация

Ушбу ўқув қўлланмада архитектуравий лойиҳалашнинг ижтимоий асослари тўғрисида умумий маълумотлар, ижтимоий структуралар ва жараёнлар, уларнинг шаҳарсозлик ечимлари таъсири очиб берилган, шаҳарсозлик объектларини — юқори босқичдаги шаҳарсозлик тизимлари, шаҳар ва қишлоқ жойлари, уларнинг элементларини лойихалашнинг ижтимоий асослари, меъморий биноларни лойиҳалашнинг ижтимоий асослари тўғрисида тушунча берилган. Бу жараёнлар иллюстрациялар ва схемалар билан ифодаланган. Қўлланма бакалавр ва магистратурада таҳсил олаётган талабалар учун фойдалидур.

— МУҚAДДИМA

Бино ва иншоотларни лойиҳалаш одамнинг яқин атрофини — яшаш ва ишлаб чиқариш муҳитини, кундалик, меҳнат ва ижтимоий -маданий фаолият маконини ташкил қилишга қаратилган. Aрхитектуравий лойиҳалаш дастурларини ишлаб чиқиш учун асос — бу ижтимоий тадқиқотлар, демография, экономика, тўғри социология, ижтимоий география маълумотларини умумлаштириш.«Aрхитектуравий лойиҳалаш ижтимоий асослари» архитектура ва шаҳарсозлик соҳасидаги ижтимоий тадқиқотларнинг мазмуни ва методологиясини ўрганади.

Ўқув қўлланмада архитектуравий лойиҳалаш бўйича замонавий ижтимоий билимларнинг ўзаро боғлиқлиги тўғрисида умумий маълумотлар берилган, шаҳарсозлик объектлари, бинолар ва иншоотларни лойиҳалашнинг ижтимоий олд шартлари тавсифланган, архитектура ва шаҳарсозлик соҳасидаги амалий ижтимоий тадқиқотларнинг методологик масалалари кўриб чиқилган. Шу билан бирга, шаҳар қурилишига бағишланган бобларда лойиҳалаштирилган объектларнинг хусусиятига мувофиқ дизайн, иқтисодий, ижтимоий-географик, экологик, умумий демографик муаммоларга катта эътибор қаратилади.

Биноларни лойиҳалашни кўриб чиқиладиган бобларда — инсоннинг эҳтиёжлари ва турмуш тарзининг хусусиятлари, ижтимоий психология, ижтимоий -демографик тузилиш масалалари. Aрхитектуравий лойиҳалашнинг замонавий ижтимоий асослари. Архитектура назарияси ва шаҳарсозлигининг ягона цикли. Шу билан бирга, ўқув материали фан билан чамбарчас боғлиқ: турар жой, жамоат ва ишлаб чиқариш биноларининг меъморий дизайни, шаҳарсозлик. Ўқув қўлланманинг мақсади — талабаларни архитектура ва шаҳарсозлик ўртасидаги ижтимоий ҳодисалар билан боғлиқлик асослари, бу соҳадаги амалий ижтимоий тадқиқотларнинг мазмуни ва усуллари билан таништириш. Курснинг меъморий ва лойиҳалаш ечимлари асосларини ишлаб чиқишга йўналтирилиши, асосан, архитектура ва шаҳарсозлик фаолиятининг турли соҳаларига хос бўлган ижтимоий дастурлар — дизайн топшириқларини ишлаб чиқишга бўлган эътиборни аниқлайди. Шу билан бирга, архитектура ва шаҳарсозлик назариясида ижтимоий тадқиқотларнинг ўрни аниқланади.

Ўқув қўлланманинг тақдимоти меъморий дизайннинг ижтимоий жиҳатларини ҳар томонлама ёритиш вазифаларига мос келади. I бўлим меъморий лойиҳалашнинг ижтимоий асослари меъморчиликда ижтимоий билимларнинг умумий тенгликларини тавсифлайди. II бўлимда шаҳарсозлик асослари кўриб чиқилган. III бўлимда эса меъморий биноларни лойиҳалашнинг ижтимоий асослари ёритилган. Aрхитектура ва шаҳарсозлик жамият ҳаётининг моддий ва фазовий муҳитини тартибга солишга, одамларнинг яшаш майдонини мақсадли тартибга солишга қаратилган. Бу ишлаб чиқаришни ривожлантириш, аҳолининг турмуш даражасини ошириш, маданиятни ривожлантириш, илмий тадқиқотлардан оқилона фойдаланиш ва табиий ресурсларни муҳофаза қилиш талабларини акс эттирувчи кенг кўламли муаммоларни ҳал қилиш билан боғлиқ.

Aрхитектура ва шаҳарсозлик объектлари — бинолар ва иншоотлар, шаҳар ва аҳоли пунктлари улардаги турли хил ҳаётий жараёнларни амалга ошириш учун мўлжалланган моддий тузилмалардир. Улар бу жараёнларнинг самарадорлигидан мақсадларини англайдилар. Бу меъморий ва шаҳарсозлик фаолиятининг ижтимоий аҳамиятини аниқлайди, бу ижтимоий ишлаб чиқаришнинг барча жиҳатлари ва таркибий қисмларига таъсир қилади. Aтроф -муҳитни шакллантириш ижтимоий жараёнлар, архитектура ва шаҳарсозлик бу ижтимоий бошқарувнинг муҳим бўлими — унинг фазовий ташкил этиш нуқтаи назаридан жамиятга мақсадли таъсири. Бу таъсир ижтимоий жараёнларни ҳудудий-фазовий ташкил этишнинг барча даражаларида амалга оширилади: турар-жой камералари ва ишлаб чиқариш биноларидан тортиб, минтақавий ва миллий миқёсдаги улкан ҳудудий-шаҳар тизимларига қадар. Ижтимоий ҳаёт соҳалари: ишлаб чиқариш ва истеъмол, алмашинув ва тарқатиш.

Шу билан бирга, биз мақсадли тартибга солиш ва ҳудудлар ҳақида гапираяпмиз — бу жамоат функцияларининг турлича бўлинишининг ўсиши, ҳудудий ўзаро боғлиқликларнинг ўрнатилиши, бино мажмуаларида турли мақсадли жойлар ва ҳудудларнинг ўзаро жойлашиши ҳисоб -китоб тизими. Aрхитектура ва шаҳарсозлик ҳаёт жараёнларини ва тегишли дизайн дастурларини буюртма қилиш маконининг мақсадларини белгилаб, бу жараёнларни ташкил этиш, уларнинг техник жиҳозланиши ва ресурслар билан таъминлашнинг умумий эҳтиёжларини акс эттиради.

Шу билан бирга, дизайн дастурлари жамиятнинг дунёқараши ва қадриятлар йўналишини, ижтимоий ва психологик меъёрларни, турли аҳоли гуруҳлари ва шахсларнинг муносабатларини, уларнинг шаҳар муҳитидаги ҳатти -ҳаракатларини акс эттиради. Ҳамма меъморий ечимларни қабул қилиш учун кўп томонлама кенг қамровли асослаш зарурлигини аниқлайди. Шу билан бирга, бу меъморчилик ва шаҳарсозлик тарихи халқларнинг моддий ва маънавий маданияти тажрибасининг акси эканлигини, уларнинг биргаликдаги ривожланиш тарихини акс эттиришини аниқлайди.

Жамоат эҳтиёжларини қондириш ҳам, бинолар ва иншоотлар, шаҳар атрофи, жойлашишнинг фазовий шакллари бу эҳтиёжларни амалга ошириш учун моддий асос яратади, ўз навбатида уларни амалга ошириш услубига таъсир қилади. Ва бу маънода биз архитектуранинг ижтимоий бошқарув омили сифатида ижтимоий роли ҳақида гапираяпмиз. Меъмор томонидан яратилган таъсир ҳар хил йўллар билан амалга оширилади. Космоснинг (фазонинг) ўзига хос шакллари ва параметрлари, унинг муҳандислик таъминоти, ҳудуднинг ресурс салоҳияти бинолар ва шаҳарсозлик объектларининг функционал имкониятларига таъсир қилади: улар амалга ошириш мумкин бўлган фаолият турларини, ердан фойдаланишнинг оқилона тузилмаларини, интенсивлик чегараларини аниқлайди.

Ривожланишнинг муайян эҳтиёжларни қондириш учун мўлжалланган архитектура ва шаҳарсозлик объектлари бутун ҳаёти давомида фазовий ташкил этиш ва функционал жараёнларни тартибга солиш ролини сақлаб қолади ва уларнинг самарадорлигига таъсир қилади. Шундай қилиб, мавжуд шаҳар кўчалари тармоғи вақт ўтиши билан ривожланаётган транспорт тизимига таъсир қилади. Бироқ, иккинчисининг ривожланиши ва мавжуд режалаштириш самарадорлигининг йўқолиши кўча тармоғини реконструкция қилишни талаб қилиши мумкин. Кўп қаватли бинолар, йўллар, кўприклар, мавжуд шаҳар тузилмалари шаҳарлар ва аҳоли пунктлари тизимининг янада ривожланишига таъсир қилади. Aрхитектура ва шаҳарсозликнинг ўзига хос ижтимоий дастури билан бир қаторда, тош ва бетонда амалга оширилган ўтган ижтимоий дастурлар янги даҳоларни қабул қилишга таъсир қилади.

Биз бу ҳолатда «бошланғич вазият» нинг таъсири, шаҳар меросхўрлиги ҳақида гаплашамиз. Бироқ, бу ерда ўтмишдаги замонавий қарорларнинг ижтимоий ҳолатини кўриш керак. Бинолар ва шаҳарлар архитектураси нафақат амалий ҳаётий функцияларни амалга ошириш учун асос бўлади, балки маънавий фаолият, дунёқарашнинг шаклланиши, яшаш жойи, иши, таътили ёки шахсини аниқлаш шартлари бегоналаштириш меъморчиликнинг инсонга таъсирининг бу томони мафкуравий ва психологик таъсирнинг муҳим бўлими, ижтимоий фаол ижодий шахсни тарбиялашдир.

Яшаш муҳитини яратиш орқали, инсон табиий кўпайиш жараёнларини тобора бузиб, ҳудуднинг табиий ресурсларини ўзлаштиради. Экологик вазиятнинг ўзгариши — шаҳарсозликнинг ижтимоий воқеликка таъсирининг бир жиҳати (одатда салбий). Шунга кўра, табиий муҳитни муҳофаза қилиш ва кўпайтириш бўйича шаҳарсозлик чора -тадбирлари жуда муҳим ва ижтимоий аҳамиятга эга. Aрхитектура ва шаҳарсозлик дизайнининг ижтимоий жараёнларга таъсирининг муҳим жиҳати унинг қурилиш ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва режалаштиришдаги роли билан белгиланади.

Гап қурилиш ишлаб чиқаришининг жойлашуви, унинг тузилиши ва ривожланиш суръатлари, ишчи кучи ва минерал-хом ашё базасига бўлган эҳтиёж ва бошқалар билан боғлиқ, нафақат қурилиш, балки кенгроқ техник чора -тадбирлар. Aрхитектура бинолар ва иншоотлар, йўллар, шаҳарларнинг ишлаши билан боғлиқ коммунал хизматларнинг барча соҳаларига бевосита таъсир қилади. Шундай қилиб, ижтимоий рол меъморчиликни ва шаҳарсозликнинг кўп йўналишларда амалга оширилади, Шунга кўра, қабул қилинган қарорлар самарадорлигини баҳолашнинг турли жиҳатлари ҳақида гапириш мумкин: ижтимоий ва функционал, иқтисодий, экологик, эстетик, ижтимоий-маданий. Aрхитектура социологияси қабул қилинган дизайн қарорларининг асосини ташкил этувчи ижтимоий баҳолашнинг бутун мажмуасини кўриб чиқади. Шу билан бирга, ечимларнинг техник -иқтисодий баҳоси алоҳида ажратилган, бу қурилиш самарадорлиги ва эксплуатацион ҳаражатларни белгилайди. У мустақил фаннинг мазмунини — иқтисодиётни ташкил қилади.

Қурилиш таъсири ва ҳаражатларнинг бундай бўлиниши, эҳтиёжларнинг техник ва иқтисодий кузатувининг ижтимоий таъсирининг устуворлигини баҳолаш билан боғлиқ бўлиб, у кўп ҳолларда жиддий меъморий муҳитнинг дангасалигига олиб келади, истеъмол қилишда йўқолган энг муҳим вазифа- иқтисодий ва ижтимоий эффект кўрсаткичлари, меъморий қурилиш самарадорлиги кўрсаткичларини зарур бўлган мураккаб ижтимоий тушунтиришлар билан таққослашга эришиш. Бундай асослашнинг меъморий ва шаҳарсозлик асосларининг аниқлиги, характерли ечимлар қабул қилиш учун керакли маълумотлар юқоридагиларга мувофиқ, лойиҳанинг дизайн ечимларининг ҳар хил объективлиги учун ечим самарадорлиги бошқача. Бироқ, барча ҳолатларда у иккита кўрсаткич билан фарқ қилади: улар кенг тарқалган:

ҳаётнинг ижтимоий самарадорлиги, архитектурада ташкил этилган дизайн жараёнларининг ижтимоий асослари, шу жумладан иқтисодий, соғлом муҳит, иқтисодий, демографик, ахлоқий, қурилиш ишлаб чиқариш ва эстетик, уй хўжалигининг экологик муаммолари. Тирик одамнинг муҳитини шакллантириш- оналикни режалаштириш соҳаси сифатида.

Ушбу ўқув қўлланма ҳақиқий (қурилиш) ишлаб чиқаришга — ижтимоий ва функционал масалаларни кўриб чиқишга бағишланган. Архитектура бошқа дизайн асосларидан фарқ қилади; ишлаб чиқариш тармоқлари, айниқса, бу маҳсулотни истеъмол қилишнинг техник ва иқтисодий асослари, улар ишлаб чиқариш самарадорлигини белгилайди, бу якуний қурилиш ва эксплуатацияда бу охир -оқибат яшаш жойлари. Баҳо билан бутун жамиятнинг ривожланишнинг иккита қийматини ажратиш одат тусига киради. Моддий ижтимоий истеъмолнинг самарадорлиги. Биринчи, торроқ, ҳақиқий неъматлар. Бу тушунча одамлар ўртасидаги муносабатларни, ишлаб чиқариш нуфузивийлигини ифодалайди, бу шаклда инсоният жамоалари шаклланади, албатта, меҳнат ва истеъмолнинг енгил жараёни бўлиши мумкин эмас.

Архитектура соҳасидаги маъно инсоннинг ижтимоий ҳаётдаги ўрни ва эҳтиёжларини аниқлашга қаратилган. Aйнан шу маънода атамалар ишлатилади: ижтимоий соҳа, ижтимоий инфратузилма, ижтимоий ривожланишнинг ижтимоий (инсоний) омили. Шу билан бирга, «ижтимоий» тушунчаси кенг маънода «оммавий» синоними сифатида ишлатилади. Бу тушунчада социал ижтимоий муносабатларнинг барча жиҳатларини: иқтисодий, сиёсий, ахлоқий, шахсий ижтимоий (сўзнинг тор маъносида) ва бошқаларни ўз ичига олади ва табиат билан жамият ўртасидаги фарқни акс эттиради.

Жамоат муҳитини шакллантиришга бошқача йўналтирилган архитектура ва шаҳарсозлик; бизнес фаолияти ижтимоий жараёнлар ва муносабатларнинг барча жиҳатларини акс эттиради. Шу билан бирга, унинг эҳтиёжлари ва ижтимоий жараёнлардаги фаол роли бўлган одамга эътиборнинг кучайиши дизайннинг ижтимоий асосланишига алоҳида эътиборни белгилайди.

Кириш

Архитектура бу инсон фаолиятининг аксидир; у инсон туфайли яратилган, ривожланган ва мавжуд. Шу билан бирга, инсон ўзи яшаётган жамиятнинг бир қисмидир. Шундай қилиб, архитектура ва жамиятнинг ижтимоий ташкилоти ўртасидаги муносабатлар ва ўзаро боғлиқлик мавжуд. Архитектура — бу ижтимоий хаёт ва онгнинг маҳсули ва аксидир, бу эса ўз навбатида жамият ҳаётининг бир-бири билан чамбарчас боғлиқ моддий ва маънавий томонларини ифодалайди. Муайян тарихий даврларда юз берадиган ҳар қандай ижтимоий ўзгаришлар, режалаштириш, меъморий ва фазовий ташкил этишга ва умуман, меъморчиликнинг бадиий қиёфасига таъсир қилади.

Энг кенг тарқалган «архитектура тури» — бу турар жой унинг тузилиши одамларнинг ҳаётий жараёнларини таъминлаш вазифалари билан белгиланади. Уй бу нафақат ҳаётнинг моддий қобиғи, балки унинг маънавий муҳити, инсоннинг ўзи ва ўз даври ҳақидаги моддий тасаввуридир. Бошқача қилиб айтганда, бу ҳаёт даражаси, услуб ва ҳақиқатга бўлган муносабат. Турар жой архитектурасининг дизайни ижтимоий-фазовий муҳитни шакллантириш жараёнини чуқур тушунишни талаб қилади ва у тарихий динамикани ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиши керак. Турар жой архитектурасини яратишнинг замонавий жараёни уни илмий асослаш ва дизайн муаммоларини тегишли фанлар нуқтаи назаридан кўриб чиқиш вазифасини қўяди.

Замонавий назариётчилар архитектурани ижтимоий жараёнларини акс эттириш воситаси сифатида кўриб чиқишни ва унинг социология билан «кесишиши» масалаларига, уларнинг ўзаро таъсирига аълоҳида эътибор беришни таклиф қиладилар. Лойиҳа тадқиқотининг дастлабки босқичи замонавий жамият, унинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини ўрганиши керак. Архитектура — бу бизнинг давримиз маданиятини акс эттириш воситаси бўлиб, жамиятнинг мафкуравий муносибатидаги барча ўзгаришларни кўзга кўринадиган қилиб яратади, акс эттиради ва такрорлайди.

Шунга кўра, шахс ва жамиятнинг социологик жиҳати меъморий дизайннинг ижтимоий асослари учун асос сифатида қаралиши керак. Дизайн жараёнини шахсга йўналтирилган қилиш учун турар-жой архитектурасини ижтимоий ҳодиса сифатида кўриб чиқиш ва уни социология назарияси призмасидан таҳлил қилиш зарур. Бу борада катта қизиқиш рационализм ва саноатлаштиришнинг гуллаб-яшнаган даврида содир бўлган Макс Вебернинг классик социология назариясидир. Тахминан ўша даврда Россияда архитектурада янги йўналиш — конструктивизм туғилди, уни совет авангард услуби деб ҳам аташади. Бу йўналишнинг ўзига хос хусусиятлари, монолит шаклларнинг жиддийлиги, геометрияси ва лаконизмидир.

Ижодий дунёқараши асосан совет утопияси ғоялари асосида шаклланган конструктивист меъморлар биноларнинг ишлаш хусусиятларини илмий таҳлил қилишга асосланган янги дизайн усулини ишлаб чиқдилар. Улар рассомларни «онгли равишда фойдали нарсаларни яратишга» ундашди ва қулай нарсалардан фойдаланадиган ва фаровон шаҳарда яшайдиган янги уйғун одамни орзу қилишди. Кўп жиҳатдан совет конструктивистларининг турар жойларни лойиҳалашга бўлган ёндашуви Вебер ғояларини акс эттирди. Шу муносабат билан, бу асар муаллифи архитектурани Макс Вебер социология назарияси нуқтаи назаридан кўриб чиқишга ва тегишли назарий мисол билан ушбу назарияни лойиҳа фаолиятида қўллаш имкониятларини асослашга уриниб кўрди.

Макс Вебернинг социологик назарияси ҳозиргача Макс Вебернинг (1864—1920) фалсафий ва социологик муносабатлари ўз аҳамиятини йўқотмаган. Бугунги кунда Вебер таълимотининг қайта тикланиши, чунки унинг тадқиқотлари ва назарий услубий муносабатлари бизнинг давримизнинг мураккаб социологик муаммоларига ечим бўлиб хизмат қилиши мумкин. Вебер социологиясида энг муҳим ўринни идеал типлар концепцияси эгаллайди — у турли тушунчалар ва тоифаларнинг «идеал типик талқини» учун асбоблар тўпламини ишлаб чиқди. Бу «услубий аппарат» нима эканлигини яхшироқ тушуниш учун, тарихий босқичларга мурожаат қилиш ва у қандай шароитда яратилганлигини ва муаллифнинг ўзи уни қўллашда қандай маъно берганини кузатиш керак.

Макс Вебернинг фалсафий қарашларининг шаклланиши асосан 19-асрнинг охирги чорагидаги Европадаги ижтимоий сиёсий вазият, шунингдек табиий ва гуманитар фанлар назарий муаммоларининг ҳолати билан белгиланади. Ўша пайтда Германияда бу фанларнинг қарама-қарши услубий асосларига асосланган «табиат фанлари» ва «маданият фанлари» ўртасида туб фарқни ўрнатган иккита йўналиш мавжуд эди: «ҳаёт фалсафаси» (В. Дилтей, Г. Симмел) ва Баден мактабининг неокантизм (Г. Риккерт, В. Винделбанд). бу оқимлар қандай таъсир қилганини тушуниш керак. Вебернинг ижтимоий фанларни ўрганишда қўлланиладиган усул ҳақидаги мулоҳазалари ҳақида, Вильгелм Дилтейнинг антинатуралистик ғояси, ижтимоий фанлардаги билиш усуллари табиий фанларда мавжуд бўлган усуллардан фарқ қилиши керак, деган фикр эди. Бунинг асосида «тушуниш» (тавсифловчи психология усули) концепцияси ишлаб чиқилган бўлиб, унга кўра, инсон фаолиятини ўрганишда, ижтимоий ҳаётга ва сезги билан тўғридан тўғри кўникиш услубини бошқариш керак. Жамиятни ўрганадиган фанлар бу одамларнинг хис тўйғулари, мотивлари ва қизиқишларини тушунишни ҳисобга олиши керак.

Неокантизм деб номланган фалсафий тенденция Германияда 19—20 аср охирида пайдо бўлган. Бу йўналишдаги Баден мактабининг вакили Гейнрих Рикерт (1863—1936) борлиқ ва онг ўртасидаги муносабатларнинг марказий муаммосини илгари сурди. Унинг қарашларига кўра, бундай муносабатлар субъектнинг қийматига бўлган маълум муносабати асосида қурилади. У қийматни тизим тузувчи универсал тоифа даражасига кўтаради. Унинг фикрича қадриятларга тааллуқли бўлмаган нарса мантиққа тўғри келмайди. Вебер, Риккертнинг фикрлари билан ўртоқлашиб, қадрият ва баҳолашга бўлган муносабатни ажратиб кўрсатди. Биринчи ҳолда, тадқиқотчининг дунёқараш позицияларидан аниқланган фактлар ва уларнинг баҳосини қатъий ажратиш керак.

Вебернинг фикрича, фан субъектив баҳолардан ҳоли бўлиши керак. Бу шуни англатадики, олимнинг тажрибалари дунёсини ўрганиш ўрнига, у ишлаётган тушунчаларнинг шаклланиш мантиғини ўрганиш керак. Иккинчи ҳолда, гап билувчининг қадриятлари билан ҳар қандай билимнинг боғлиқлигини тахлил қилишнинг назарий муаммоси, яъни фан ва маданий контекснинг ўзаро боғлиқлиги муаммоси ҳақида бормоқда. Қадриятлар цивилизация тараққиёти, ўз даврининг муносабати ва натижада маълум бир тарихий даврдаги жамият маданияти билан белгиланади. Вебер концепциясига кўра, қадриятлар идеал тоифадаги тоифаларга бўлинади ва одамлар ёки ҳодисаларни реал тушунтириш воситаси сифатида ишлатила бошлайди.

Идеал тур остида, у ҳозирги пайтда инсон манфаатларига энг объектив жавоб берадиган идеал моделни англатади. Идеал тип маълум бир ҳодисанинг «маданий маъносини» тузатади, тарихий материалларнинг хилма-хиллигини олдиндан белгиланган схемага асосланмаган ҳолда ташкил қилади, яъни у «давр қизиқиши”ни назарий қурилиш орқали ифодалайди. Бундай қурилиш назарий тасаввурнинг маҳсули-утопия каби шаклланади: воқеликнинг баъзи хусусиятларини «тўлиқ ифода этишгача», «рухий ажратиш ва мустаҳкамлаш» ёрдамида (бир ёки бир томонлама мустаҳкамлаш ёрдамида) бир нечта нуқтаи назарлар, бу нуқтаи назар ёрдамида таъкидланган мавжуд бўлган кўп сонли ҳодисаларни битта тасвирда бирлаштириб, улар ўзаро мувофиқлик чегарасига етади.

Шу билан бирга идеал турдаги воқеликнинг ўзида эмпирик прототиплар йўқ, уни акс эттирмайди ва радикал ўлчовдаги нарса — йўқлик ўлчовидир. Идеал тип-бу ҳали ишлаб чиқарилиши керак бўлмаган нарсанинг мантиқий нормаси: прототип, идеал-типик қурилиш прототипи-ҳақиқийга, лекин фақат мантиқий бўлиши мумкин. Идеал тур қанчалик аниқ бўлса (реал дунёга шунчалик бегона), у терминологияси ва таснифи бўйича ҳам, эврестик нуқтаи назардан ҳам ўз мақсадини яхши бажаради. Идеал типик қурилиш, у айтган ижтимоий жараён (ёки ҳодиса) нима, у аслида қандай давом этади, деган саволга жавоб бермайди. Бу шуни кўрсатадики, бу жараён (ҳодиса) нима бўлар эди ва агар жараён ҳам, шароит ҳам уларнинг тамойилига тўлиқ мос келадиган бўлса, унинг мантиқий изчил схемаси. Идеал турлар, ижтимоий жараёнларнинг мантиқий мумкин бўлган йўналишининг «стандарт-утопияси» вазифасини бажаради, бу жараёнлар қандай содир бўлганлиги билан таққослаганда, ҳақиқатнинг мумкин бўлган нарсадан четланиш даражасини аниқлаш мумкин ва ҳақиқатда бу оғишларнинг сабабларини аниқлаш.

Бундай утопия сифатида идеал турни гипотеза деб ҳисоблаш мумкин эмас, чунки у эмпирик тадқиқотлар билан тасдиқланмаган (ва рад этилиши ҳам мумкин эмас) -бу фақат гипотезаларнинг шаклланиш йўналишининг кўрсаткичидир («гипотеза гипотезаси). Идеал турдаги концепциянинг қўлланилишини тўлиқ тушуниш учун «тушуниш”каби Вебер социологиясининг тоифасига мурожаат қилиш керак. Вебер ўз концепциясини «социологияни тушуниш» деб атади, чунки унинг фикрича, социология «ўз ҳаракатларига маълум маъно қўйган одамнинг хулқ-атворини ўрганади», бу ижтимоий ҳаракатни таҳлил қилади ва унинг сабабини тушунтиришга ҳаракат қилади.

Биринчи бўлим

1.Меъморий лойиҳалашнинг ижтимоий асослари умумий тушунча

Социология тушунчаси

Социология, бошқа ижтимоий фанлар сингари, жамиятни ўрганади. Шу билан бирга, у ўз тадқиқот мавзусини ажратиб кўрсатади ва махсус концептуал аппаратдан фойдаланади. Социологияда иккита асосий тадқиқот ёндашуви ишлаб чиқилган ва шунга мос равишда бу фан предметини аниқлашга иккита ёндашув мавжуд. Бири социоцентрик деб аталади, чунки у бутун (жамият, гуруҳ) нинг шахсдан устуворлигидан келиб чиқади. Социоцентризмнинг методологик асосига қурилган назарий моделларда шахсларнинг хулқ -атвори ижтимоий тузилишнинг ҳосиласи сифатида қаралади. Иккинчи ёндашув шахсдан бошланади ва ижтимоий воқеликни шахсларнинг мазмунли ижтимоий ҳаракатларининг ҳосиласи сифатида тушунтиради. У инсонпарварлик ёки инсонпарварлик номини олди. Турли хил услубий ёндашувлар — ижтимоий воқеликни тасвирлаш ва тушуниш учун турли хил «тиллар». Уларга эмпирик социологик тадқиқотларнинг ҳар хил турлари мос келади.- «миқдорий» ва «сифатий» деб номланган.

Бироқ, ҳар қандай тадқиқот ёндашуви социологияни бошқа ижтимоий фанлардан ажратиб турадиган жамиятга бўлган алоҳида қарашни очиб беради. Унинг ўзига хос хусусияти шундаки, социологияда жамият ижтимоий жамоаларнинг тартибли тизими сифатида қаралади ва индивидуал шахс индивидуал ҳаракатни ижтимоий гуруҳлар ўртасидаги муносабатлар фонида ўрганади, шунинг учун мустақил эмас, балки гуруҳ вакили сифатида намоён бўлади, маълум бир гуруҳ чегаралари, бошқа ижтимоий гуруҳларга нисбатан муайян гуруҳ позициясини ифодалайди, яъни муайян ижтимоий чекловлар доирасида амалга оширилади — тизимли, маданий, меъёрий ва бошқалар. — ва бу маънода ижтимоий ижтимоий гуруҳ ва ижтимоий тузилиш, ижтимоий ҳаракат ва ижтимоий ўзаро таъсир, ижтимоий табақаланиш ва ижтимоий мақом. Қолаверса, жамият қанчалик мураккаб бўлса, индивидуал хулқ -атвор қанчалик тартибли ва уюшган бўлса, бу тартиблилик ва уюшишнинг механизмлари шунчалик мураккаб бўлади. Социология социологияда ижтимоий тартиб деб аталадиган тартиблилик ва уюшиш тизими қандай (қандай) ижтимоий амалиёт жараёнида шаклланади ва такрорланади, у қандай қилиб ижтимоий меъёрлар ва ижтимоий роллар тизимида ўрнатилади ва шахслар томонидан ассимиляция қилинади социализация жараёнида. Шундай қилиб, индивидуал хулқ -атвор ижтимоий характерга эга бўлади ва оқилона башорат қилинади.

1.1. Ижтимоий структуралар ва жараёнлар

Бу социология томонидан илмий фан сифатида ўрганиладиган ижтимоий воқеликнинг объективлиги, объектив ижтимоий қонунларнинг мавжудлигидан далолат берувчи, одамларнинг хулқ -атворининг ижтимоий типиклиги ва такрорланиши, барқарор ижтимоий алоқалар ва муносабатларнинг мавжудлиги.

Социология мустақил илмий фан сифатида нисбатан яқинда пайдо бўлди. Социологиянинг келиб чиқишини антик ҳаёт фалсафасида топиш мумкин, у ижтимоий ҳаёт тартибини аниқлашга ҳаракат қилган, ҳамма одамларга бахт ва ҳукмдорлар кучини беришга қодир.

Aнтик давр, Ўрта асрлар, Уйғониш даври, маърифатпарварлик жамият тузилиши ва ундаги одамнинг ўрни, уларнинг ижтимоий ривожланиш схемаларини ўз назарий моделларини таклиф қилди. Бироқ, социологиянинг замонавий кўринишида пайдо бўлиши замонавий табиатшуносликка хос бўлган янги турдаги илмий характер йўналиши билан боғлиқ эди.

Унинг келиб чиқиши 30 -йилларда О. Конт номи билан боғлиқ. 19 -аср «социология» атамасини жамиятнинг тубдан янги фанини белгилаш учун таклиф қилди, у ҳали яратилиши керак эди. Ўзининг машҳур фан таснифида Конт социологияни табиий фанлар билан бир қаторга қўйди, уни фанларнинг тизимининг тугалланиши, барча фанларнинг «чўққиси» деб билди. Бу янги фан, Контнинг фикрича, жамиятнинг олдинги фанларидан фарқ қилиши керак эди. Биринчидан, у табиатшунослик турига асосланган бўлиши керак ва спекулятив, спекулятив фалсафадан фарқли ўлароқ, аниқ, «ижобий», умуман, тўғри маълумот беради, жамиятнинг ривожланиши ва ривожланишининг ўзгармас қонунларини кашф этади. Ньютон қонунлари. Иккинчидан, инсоннинг табиат устидан ҳукмронлигини таъминлайдиган табиий фанлар сингари, бу инсоннинг жамият устидан ҳукмронлигини таъминлаши керак. Ушбу услубий позиция позитивизм деб номланди ва ўнлаб йиллар давомида социологияда етакчи ўринни эгаллаб, классик табиатшуносликда илмийлик идеалини топди.

Жамият «муқаррар» объектив қонунларга мувофиқ ишлайдиган табиий объектга ўхшаш тарзда кўриб чиқилган. 19 -аср социологлари янги, мураккаб, тушуниб бўлмайдиган воқеликка дуч келганларида, билим соҳаларида эвристик ўхшашликларни ёки метафорик моделларни яхшироқ ишлаб чиқдилар. Натурализм, организм, социал дарвинизм, эволюционизм социологиянинг бу босқичи ва ривожланиш йўналишини тавсифловчи энг муҳим тушунчалардир. Жамият ва унинг ўзгаришини тушунтирадиган биринчи модел биологиядан олинган. У жамиятни организмга ўхшатди. Организм метафораси жамиятнинг тузилиши ва ишлашини, ўсиш метафорасини эса унинг ривожланишини тасвирлаш учун ишлатилган. 20-аср социологияси классик органик моделни мерос қилиб олди ва унга тизим назарияси, тизимли функционализм, неоэволюционизм каби таъсирли назарий соҳаларда янада замонавий шаклни берди. Бутун аср давомида социология жамиятга ўзига хос моддий мавжудот, аниқ чегаралари бўлган, ички тузилиши барқарор ва табиат қонунлари сингари объектив қонунларга бўйсунадиган, одамлардан мустақил ҳаракат қиладиган ҳақиқий, моддий объект сифатида қарашни ўрнатди.

Шуни таъкидлаш керакки, 19 -аср охири — 20 -аср бошларида социологияда позитивизм ва натурализмга қарши курашда муқобил йўналиш — анти -позитивизм (В. Дилтхей, М. Вебер) шаклланди, у «социологияни тушуниш» деб номланди. Социологияни тушуниш жамият табиатдан тубдан фарқ қилишидан келиб чиқади, чунки одамлар ўз ҳаракатларини муайян қадриятлар ва мақсадларга йўналтиради. Жамиятни шахслар ўзаро таъсирида шакллантиради, шунинг учун у инсоннинг ички туйғусига очиқ бўлиши керак ва табиатшунослик усуллари билан ўрганилмаслиги керак. Социология ижтимоий ҳодисаларни тушунишга эришиши ва умумий қонунларни излаб топиши керак. Социологияни тушуниш ижтимоий воқелик ва ижтимоий қонунлар ҳақидаги замонавий ғояларни ўрнатишда муҳим рол ўйнади.

Социологиянинг социология учун янги илмий характерли мезонларга эга бўлган мустақил илмий фан сифатида нисбатан кеч шаклланиши, шунингдек, социологиянинг ўзига хос тадқиқот предмети, ўзига хос концептуал аппарати эмас, балки алоҳида тадқиқот объекти бўлиши билан ҳам боғлиқ. У аввалги ижтимоий ташкилот турларидан сифат жиҳатидан фарқ қиладиган, замонавий (замонавий) типдаги жамиятни ўрганадиган илмий фан сифатида ривожланди.

Шундай қилиб, жамият ҳақидаги эски ғоялар турли тамойилларга асосланган янги ижтимоий воқеликка зид бўлиб чиқди. Турли хил назариячилар томонидан ҳар хил асосий хусусиятлар (тушунчалар) орқали тасвирланган — О. Конт ва Х. Спенсер томонидан ҳарбий ва саноат (саноат) жамияти, Е. Дюркгейм механик ва органик бирдамлик жамияти, жамоа ва жамият. Ф. Теннис томонидан., К. Маркснинг янги ижтимоий-иқтисодий шаклланишига ўтиш сифатида, М. Вебер томонидан рационализация жараёни сифатида ва бошқалар. Бу тушунчалар бир -бирини истисно қилмайди, балки тўлдиради, янги жамиятнинг шаклланишини ҳар хил томондан тасвирлайди. Бироқ, социологияда ривожланган замонавий жамиятни тасвирлашнинг асосий назарий моделлари кўпинча бир -бирига қарама -қарши бўлиб, тасвирланган объектнинг асосий хусусиятларига нисбатан бир -бирининг хулосаларини шубҳа остига қўяди.

Шундай қилиб, социологиянинг келиб чиқиши бу жамиятнинг моҳиятини нима аниқлайди — ҳамкорлик ёки зиддият ҳақидаги мунозараларга бориб тақалади. 19 -асрда Конте, Спенсер, Дюркгейм ва бошқалар каби социологлар янги жамиятнинг, янги ижтимоий меҳнат тақсимотининг интеграцион характерини таъкидладилар. 20 -асрдаги бу тенденцияни замонавий ишлаб чиқариш жамиятини юқори даражада дифференциаллашган ва яхлит тизим деб ҳисоблайдиган тизимли функционализм (Т. Парсонс, Р. Мертон) давом эттирди ва ривожлантирди. Бу қарашлардан фарқли ўлароқ, Маркс ва унинг замонавий издошлари, конфликтлар назарияси вакиллари (Р. Дарендорф, Л. Косер) саноат жамиятини дастлаб можаро характерига эга деб ҳисоблайдилар. Бу зиддиятнинг марказида, Маркснинг фикрича, капитал эгалари ва ходимлар ўртасидаги зиддият ётади. Замонавий социологияда битта ва умуман бўлиши мумкин эмас — универсал, ҳамма нарсани тушунтириб берадиган назария. Унда турли хил, кўпинча қарама -қарши ёндашувлар, парадигмалар, концептуал схемалар бирга яшайди.

Ижтимоий жараёнлар

Вақти -вақти билан у ёки бу ёндашув биринчи ўринга чиқади ва социологиянинг ривожланишига вақтинча ҳал қилувчи таъсир кўрсатади, бошқа барча йўналишларда тегишли ўзгаришларни рағбатлантиради, уларни қандайдир тарзда «модернизация қилади».

1.2.Жамоатчилик хаётий фаолиятининг характеристикаси меъморий шаҳарсозлик хаётий фаолиятининг асоси.

Бироқ, социология томонидан ишлаб чиқилган асосий назарий ёндашувларнинг бутун мажмуи асосан сақланиб қолади ва ижодий ривожланади.

20 -аср охири социологияси янги объектни — жамиятнинг сифат жиҳатидан янги турини тасвирлаш зарурати билан дуч келди, бунда замонавий жамиятнинг барча асосий хусусиятлари енгилади. Яна бир бор, жамият ҳақидаги кўплаб эски тасаввурлар турли тамойилларга асосланган янги ижтимоий воқеликка зид бўлиб чиқади. Ва яна, янги услубий ёндашувлар, янги назариялар, янги тадқиқот ва талқин усуллари керак. Замонавий социологияда янги бошланғич аналитик иккиланиш шаклланади — замонавий — постмодерн… Социологлар, замонавий жамиятдагидек, постмодернизмни турли томондан тасвирлайдиган, унинг турли жиҳатларини таъкидлаб, биргаликда янги ижтимоий воқеликнинг ҳажмли, кўп ўлчовли расмини яратадиган бир нечта тушунчаларни таклиф қилишди.

Бу, биринчи навбатда, постиндустриал жамият назарияси ва ахборот жамияти назарияси каби машҳур тушунчалар. Бироқ, ҳозиргача янги жамиятни тавсифлаш асосан пост-префиксли тушунчалар орқали амалга оширилади-пост-модерн, постиндустриал, пост-класс, пост-иқтисодий, пост-Фордист, меҳнатдан кейинги ва бошқалар. Бу шуни англатадики, янги жамиятнинг табиати ҳали аниқ эмас ва уни тушуниш учун янги ёндашувлар, янги назарий талқинлар ва янги концепцияларни талаб қилади. Постмодернизм, унга хос бўлган глобаллашув жараёнлари, замонавийлик даврида асосан миллат — давлат чегараларига тўғри келадиган жамият чегаралари ҳақидаги анъанавий ғояларнинг кенгайишига олиб келади.

Жамият глобал жамиятга айлана бошлади, бу ижтимоий ривожланишнинг янги намуналари, механизмлари ва муаммоларининг пайдо бўлишини англатади. Бу ўзгаришларнинг барчаси социологиянинг ўз предмети ва чегаралари ҳақидаги ғояларини аниқлаштиришни, такомиллаштиришни ва назарий ва услубий ёндашувларни сезиларли даражада янгилашни талаб қилади. Замонавий социологик билимлар мураккаб ички тузилишга эга. Бошқа кўплаб фанлар сингари, социология ҳам тарихан икки йўналишда — фундаментал ва амалий ривожланган. Умумий социологик даража деб аталадиган фундаментал даражада, ижтимоий ривожланишнинг умумий масалалари, жамиятнинг ташкил этилиши ва фаолият кўрсатиши, шунингдек социологик таҳлил методологияси муаммолари ўрганилади. Бу даражада фундаментал социологик назариялар шаклланади. Социологиянинг амалий даражаси аниқ ижтимоий муаммоларни тадқиқ қилиш ва ҳал қилишга қаратилган. Бу ерда социологик билимлар эмпирик тадқиқотлар ва эмпирик маълумотларни умумлаштиришдан олинган хулосалар асосида шаклланади.

Узоқ вақт давомида бу ҳудудлар деярли параллел ривожланди. Натижада фундаментал социология ва эмпирик тадқиқотлар ўртасида бўшлиқ пайдо бўлди. Бу, бир томондан, спекулятив, эмпирик асосланмаган, умумий социологик назарияларнинг яратилишига, иккинчи томондан, эмпирик маълумотларнинг юзаки умумлашмасига олиб келди, 40 -йилларнинг охирида бу бўшлиқни тўлдириш учун, 20 -асрда Р. Мертон умумий социологик назариялар ва бирламчи социологик маълумотларнинг эмпирик умумлашмалари ўртасида оралиқ позицияни эгаллайдиган «ўрта даражадаги» назарияларни шакллантириш ғоясини илгари сурди. Улар назарий жиҳатдан социологик билимларнинг маълум соҳалари доирасидаги эмпирик маълумотларни умумлаштиради (оила социологияси, низолар социологияси ва бошқалар). Энди социологик билимлар структураси уч даражали — умумий социологик назариялар, ўрта даражали назариялар ва эмпирик тадқиқотлар билан ифодаланади.

Шундай қилиб, социология жамиятнинг ўзини ўзи англаш шаклларидан бири сифатида жамият билан бирга ўзгаради, ижтимоий тузилиш ва ижтимоий гуруҳлар ўртасидаги алоқаларнинг ўзгариши, ҳокимият ва таъсирнинг қайта тақсимланиши ва ижтимоий бошқарув тизимининг мураккаблашуви. Ижтимоий гурухлар, ижтимоий жамоалар ва ижтимоий институтлар

Социология таклиф қилган ёндашувлар ўртасидаги услубий фарқлар баъзан жуда катта. Aммо уларнинг барчаси жамиятнинг ҳақиқий жиҳатларини, унинг динамикасининг ҳақиқий омилларини очиб беради, бу эса социологияга замонавий илмий билимлар тизимида муҳим ўрин эгаллашга имкон беради.

Натижада «тушуниш» тоифаси социологияда инсон фаолиятини тартибга солувчи ғоялар ва дунёқарашларнинг ҳилма-хиллиги, яъни инсоният маданиятининг бутун хилма-хиллигининг аксини топишга имкон беради. Қуйидаги услубий тоифалар «тушуниш» тамойили билан боғлиқ: хулқ ҳаракат ижтимоий бўлмаган ҳаракатлар. Вебернинг фикрича, хулқ бу фаолиятнинг энг умумий тоифаси бўлиб, агар у ҳаракат қилаётган шахс ёки гуруҳ субъектив маънони у билан боғласа, у ҳаракатга айланади. Бошқа томондан, фақат иккита шарт бажарилган тақдирда, ижтимоий ҳаракатлар ҳақида гапириш мумкин;

— ҳаракат маълум даражада оқилона маънога эга (яъни, шахс ёки гуруҳнинг субъектив мотивацияси мавжуд);

— ҳаракат ўз харакатининг ҳақиқий ёки мумкин бўлган бошқа одамларнинг реакциясига қаратилган.

Бу шартлар социологик тадқиқотлар учун ажралмасдир, дейди Вебер. Бу ҳолда тушуниш, харакатнинг кўзда тутилган маъносини тўғридан-тўғри тушуниш ёки тушунтирувчи бўлиши мумкин (мотивация учун қандай маъно берилган). Фикрининг равшанлиги учун Вебер 2х2=4 қоидасини «тушуниш”га мисол келтиради. Биз уни эшитганимизда ёки ўқиганимизда, фикрларни тўғридан-тўғри рационал тушуниш мавжуд 2х2=4 қоидасида уни ифодалаган ёки ёзган киши нимани англатишини, нима учун у ҳозир ва шу муносабат билан қилганини кўриб чиқмоқчи бўлганимизда рационал мотивацияни «тушуниш» пайдо бўлади. Эҳтимол, одам тижорат ҳисоб-китоблари, илмий тажриба кўрсатиш, техник ҳисоб-китоблар ёки шу қоидага киритилиши мумкин бўлган бошқа фаолият билан шуғулланади, бу ерда у тушунарли семантик алоқага эга бўлади.

Бу турдаги «тушуниш» билан қуйидаги саволлар туғилади; «бу ҳаракатнинг мотивлари нима, ижрочи ўз ҳаракатларига қандай аҳамият беради, бу ҳаракатларнинг умумий режаси қандай?«Айнан мана шу «тушуниш» жамиятнинг қадриятлар тизимига асосланган ва ижтимоий ўзаро таъсирлар учун асос бўлиб хизмат қилади. Ижтимоий ҳаракатларнинг маълум маъно билан тўлдириш даражаси, бу ҳаракатларнинг мақсад ва воситаларининг нисбатидан келиб чиқади. Бундай муносабатларнинг турли вариантларини ўрганиш натижасида Вебер ижтимоий ҳаракатнинг идеал типологиясини илгари суради. Гап шундаки одамлар бажарадиган ҳар қандай ҳаракатлар ва ҳаракатларни ўзига хос стандартлар ёрдамида «ўлчаш» мумкин яъни катта ёки кичикроқ яқинлик даражасида уларни берилган идеал тўрт турдан бирига киритиш мумкин:

— Мақсад — рационал тип-бу аниқ ва аниқ амалга ошириладиган ҳаракат, у ташқи дунё объектлари ва бошқа одамларнинг муайян хатти-ҳаракатларини кутиш орқали аниқланади. Кутиш бу ерда оқилона йўналтирилган ва тартибга солинган мақсадлар учун «шарт» ёки «восита”сифатида ишлатилади.

2.2. Қиймат-рационал тип бу мустақил қадрият бўлган ҳаракат (муваффақиятдан қатьи назар, индивидуал хулқ-атворнинг аҳлоқий, эстетик, диний, қийматига онгли равишда ишониш). бу субъект нима қилиши кераклиги билан белгиланади-воситалар белгиланган мақсадга мос келади.

3.3. Анъанавий тур-бу ижтимоий меъерлар ёки одатлар билан белгиланадиган ҳаракатлар, яъни ташқи огоҳлантиришларга автоматик реакция; мақсадни белгилаш минимал.

4.4. Таъсирчан турдаги — нейроэмоционал стрессни иложи борича тезроқ чиқариб юбориш учун ҳиссиётлар босими остида амалга ошириладиган беҳуш ҳаракатлар.

Ҳаракатнинг охирги икки тури — эффекти ва анъанавий — таърифига кўра ижтимоий эмас, чунки улар ҳаракатнинг онгли маъносига эга эмас. Вебер таърифига кўра, фақат мақсадга мувофиқ ва қадриятли рационал ҳаракатлар ижтимоийдир.

Мақсадли оқилона ҳаракатнинг ролини бутун жамият тузилиши нуқтаи назаридан кўрсатиш керак. «Расмий рационаллик» концепцияси идеал типдир ва эмперик воқеликда у соф кўринишида жуда кам учрайди.

Рационализация, Вебернинг фикрига кўра, сўнгги 300—400 йил мобайнида Европанинг ривожланиш йўналишини олдиндан белгилаб қўйган бир қанча тарихий омилларнинг комбинацияси натижасидир.

Саноат жамияти вужудга келгандан сўнг, қадриятли рационал хулқ-атворни мақсад-рационал ҳатти-ҳаракат билан босқичма-босқич алмаштириш бошланди. Бу тарихий жараённинг ҳаракатидир, чунки замонавий инсон кўпроқ қадриятларга эмас, балки муваффақиятга ишонади.

Фаолиятнинг барча соҳаларини рационализация қилиш-бу Ғарб цивилизациясининг тақдири, бу ерда ҳамма нарса оқилона; иқтисодиёт, сиёсатни амалга ошириш, илм-фан, таълим, маданият ва ҳатто одамларнинг фикрлаш соҳаси, ҳис қилиш услуби, шахслараро муносабатлар, умуман уларнинг турмуш тарзи.

Ҳақиқий ишчи идеал типик дизайн билан бажаришга уринишда қандай қийинчиликлар пайдо бўлиши мумкинлигини таъкидлаш муҳим. Шундай қилиб, хулоса сифатида биз усулни қўллаш бўйича баъзи шарҳлар беришимиз мумкин.

Биринчидан ҳар қандай ижтимоий ҳодиса ёки жараён тегишли идеал туридан четга чиқиш орқали тасвирланади ва тушунтирилади. Шундай қилиб тушунчалар ҳар доим якуний, тўлиқ категорик баҳо сифатида эмас, балки эврестик восита сифатида вужудга келади. Бу эса кейинги тадқиқотлар ва тушунтиришлар учун ҳақиқатни солиштириш ва ўлчашга ёрдам беради.

Ҳар хил номунофиқликлар пайдо бўлишининг олдини олиш учун концепциялар учун қуйидаги талабларга риоя қилиш керак; барча тушунчалар ва умумлашмалар рационал (қиймат-рационал ва мақсад-рационал) бўлиши керак;

— жараёнлар ва ҳодисаларнинг умумий қоидалари аниқ бўлиши керак;

— рационал ва иррационал ҳодисалар тушунчаларининг семантик адекватлигига эришиш керак.

Иккинчидан мақсадга йўналтирилган оқилона ҳаракатлар «одамлар, жамият ёки давлат» каби эмас балки методологик асос сифатида қабул қилинади. Ижтимоий шаклланишлар социологик маънода «мавжуд бўлиши» мумкин фақат шахслар учун тушунарли бўлган муайян турдаги ижтимоий ҳаракатларнинг (жараёнлар ва алоқаларнинг) ишлаши мумкин бўлганда, чунки социология бошқа позициялардан олинган жамоавий фикрлаш шаклларини бутунлай эътиборсиз қолдираолмайди.

Шу жумладан архитектурадан. Коллектив тузилмалар — бу маълум одамларнинг онгида қисман ҳақиқатан ҳам мавжуд бўлган ва аҳамиятли бўлиши керак бўлган маълум ғоялар.

Одамлар ўз ҳатти-ҳаракатларини шу ғояларга йўналтиради. Коллектив шаклланишлар нима муҳим ёки бўлмаслиги ҳақидаги фикр сифатида ҳал қилувчи сабаб аҳамиятга эга.

Вебер, шунингдек жамиятни биологик модел бўйича кўриб чиқишга эътироз билдиради (қачонки, индивидуал ижтимоий организмнинг «хўжайраси”сифатида қаралса).

Одамларнинг ёки миллий иқтисодиётнинг ҳаракатини ҳам тушуниш мумкин эмас, лекин одамларни ташкил этувчи шахсларнинг ҳаракатлари анча «мақбул тоифадир».

Ижтимоий институтлар (хуқуқ, давлат, дин) социология томонидан шахслар учун аҳамиятли бўлган шаклда ўрганилиши керак. Учинчидан идеал — типик ва эмпирик воқелик ўртасидаги муносабатлар муаммосига дуч келиш мумкин, ҳатто Вебернинг ўзи ҳам бу муаммонинг аниқ ечимига эга эмас.

«Мантиқий утопия» сифатида идеал турни яратишда эмпирик боғликликлар кетма-кет соф мантиқий (идеал) боғланишлар билан алмаштирилади — яъни ҳақиқат инкор қилинади буни идеал типдаги фарқ ва эмпириклик исботлаши керак. Тўғри ҳақиқатан ҳам идеал типик дизайн билан ишлашга биринчи уринишда ажралишнинг аниқлиги йўқолади.

Макс Вебер назарияси ва конструктив назариётчилар ўртасидаги мулоқот.

Архитектура дизайнида идеал типик таҳлилни қўллаш имкониятларини (салоҳиятини) баҳолаш учун мисол сифатида, собиқ СССРда идеал ижтимоий уй учун дизайн ечимларини ишлаб чиқиш бўйича конструктивистларнинг ишларини кўриб чиқишимиз мумкин.

Бу жараёнда Вебернинг 20—30 йиллардиги совет меъморчилиги назариётчилари билан яширин мунозарасини кузатиш мумкин. Олдиндан айтиб ўтиш жоизки, бу мисол фақат унинг мавкуравий ғояси (дастлабки босқичда) билан амалий қизиқиш уйғотади. «Саноат санъати» совет назариётчиларининг фикрича улар ишлаб чиққан утопик шиорлар ижтимоий воқеликнинг ҳақиқий мазмунини ифодалайди, бу уй-жой (коммунал уйлар) ғояларини объектив аҳамиятли (тўғри) деб тасдиқлайди ва шунинг учун эмпирик тарзда амалга оширилади, гигиена ва қулайлик талаблари.

Қаттиқ иқтисодий шартлар босими остида олиб борилган маълум бир курсдан сўнг, догматизм, соддалаштириш, ҳаддан ташқари схемалаштириш ва дизайннинг пасайишига олиб келди.

20 йилларда Россияда янги тарихий ҳамжамият вужудга келди, уни кўп миллатли собиқ Совет Иттифоқи намойиш этди, у мамлакат аҳолиси учун янги турмуш даражаси ва воқеликка муносабатни аниқлади.

«Халқаро меъморчилик» ва штатнинг кескин иқтисодий шароитлари ҳақидаги шиорлар утопик жамиятда янги турмуш тарзининг стандарти бўлишга даъво қиладиган экспериментал объектларни ишлаб чиқишнинг соддалиги ва рационаллигини ривожлантириш йўналишини белгилаб берди. Архитектурадаги аскетизм жамоатчилик фикрини қўллаб-қувватлади, бу эса профессионал доираларда ўз тарафдорлари доирасини кенгайтирди.

Конструктивизм ҳаракатига қўшилганларнинг аксарияти «ишлаб чиқариш санъати”нинг мафкурачилари эди. Улар рассомларни «онгли равишда фойдали нарсаларни яратишга» ундашди ва қулай нарсалардан фойдаланадиган ва фаровон шаҳарда яшайдиган янги уйғун одамни орзу қилишди.

Конструктив назариётчилардан бири Б. Арватов шундай деб ёзган эди:

«…Улар гўзал танани тасвирламайдилар балки ҳақиқий тирик баркамол инсонни тарбиялайдилар; ўрмонни бўяш учун эмас, балки боғлар етиштириш учун; деворларни расмлар билан безаш учун эмас, балки бу деворларни бўяш учун…».

Конструктивист меъморлар употиянинг ижтимоий идеалини — «кундалик ҳаётнинг социализациясини”мужассамлаштиришга эътибор қаратдилар, бунинг учун бу жойнинг конкретлиги муҳим эмас эди. «Янги одам» яратиш ғояси янги уй — жой шаклланишига олиб келди, у ерда одамлар ҳаётнинг коллектив шаклларига қўшилишлари, уй ишларининг юкидан кичик ва хусусий нарсалардан озод бўлишлари мумкин эди.

1920 йилларнинг охирида ишчилар турар-жойларининг янги турлари ҳақида мунозара бошланди, уларнинг асосийси таклиф қилинаётган коммунал уй эди. Муҳокама иштирокчилари эски меъморий майдонларда янги турмуш тарзини қуриш мумкин эмаслигига ишонишди.

1926 йилда меъморий лойиҳалар танлови ташкил этилди, унинг ташкилотчилари иштирокчилар олдида вазифа қўйдилар: «…аёл учун ёқимли дам олиш жойига оғир юк». албатта бунга «давр қизиқиши» эмас, ҳақиқий қашшоқлик сабаб бўлган. Шунга қарамай бу вақтда ишчилар синфининг ўз-ўзидан ўсиши натижасида пайдо бўлган, ўзига хос ижтимоий тартиб пайдо бўлди, бу «аъзолари оиласи ва таниш муҳитидан узилган, на мулкий, на кундалик кўникмаларга эга бўлган бир хил жамоалар”эди.

Коммуналар ғояси романтизация қилинди ва ижтимоийлаштирилган ҳаёт дастурлари ва патриархал оилани йўқ қилишга олиб келди (ёшларнинг мафкуравий муносабатига таъсир кўрсатди).

Коммуналар тизимининг шаклланиши жамиятни қуриш стратегик режасини бир қисми сифатида эълон қилинди. Ҳар бир инсон ўзини оқилона тутади (юз фоиз коммунар каби) ва бошқалардан фарқи бўлмайди; на моддий, на маънавий ва маданий. Ҳаётий вазиятнинг аниқ модели таклиф қилинди (инсон жараёнлари оқими учун идеал шароитлар).

Уйдаги барча жараёнлар қатъий тартибга солинган. «Ҳаёт сценарияси”ни жойлаштиришга мувофиқ, биноларнинг фазовий ўлчамлари ҳисоблаб чиқилган ва ҳаракат билан шуғулланувчи одам ҳаракатланадиган траекторияларга мувофиқ элементар функционал зоналарнинг контурлари ўрнатилган.

Олинган дастлабки маълумотлар серияси стандарт турар-жой камерасини яратиш учун асос бўлиб хизмат қилди. Хулоса қилиб айтганда, биз Вебер назарияси ва конструктив архитекторлар турар жойини лойиҳалашга бўлган ёндашув ўртасидаги алоқани аниқроқ очиб беришга ҳаракат қилишимиз мумкин.

Назарий тузилмани қуриш устида ишлаш жараёнида иккала ҳолатда ҳам иккита ёндашувни кузатиш мумкин; идиологизация ва типификация. Одамларнинг ҳатти ҳаракатлари хулқ-атворининг маъносини (совет утопиясининг мавкуравий тамойилларига йўналтирилган ҳолда) лойиҳалашда, меъморлар одамларга ҳақиқатан ҳам нима кераклигини «тушунишга» яқинлашдилар (гарчи у энг минимал тўплам бўлса ҳам).

Архитектура назариётчилари «шахслар”ни (архитектура аҳолиси) изоляциялашди. Ўша даврнинг ахлоқий, сиёсий, эстетик ва моддий қадриятларни таъкидлаб, нима истаётганини аниқ биладилар («коммунизм қуриш») «уйғун”одам модели яратилди. Бу ерда биз одамларнинг хулқ-атвори ва фаолиятининг мазмуни ва йўналишини белгилаб берган қадриятларга онгли муносабатини тушуниш ҳақида гапирамиз.

Уй-жойларнинг идеал турлари бу ҳолда ижтимоий шароитларнинг моҳиятини-шахслараро мулоқот, индивидуал ва гуруҳ онгини тавсифлайди. Улар одамларнинг маънавий, сиёсий ва моддий ҳаётида ўзгаришлар қилиш мумкин бўлган ўзига хос таянч пунктлари вазифасини бажаради.

Архитекторлар томонидан олиб борилган тадқиқотлар асосида турар жойнинг асосий кўрсатгичлари (аҳоли сони, уларнинг бандлиги, функционаллиги, биноларнинг мақсади ва бошқалар) аниқланди бунинг натижасида турар-жой меъморчилиги концепциясининг бир хиллиги аниқланди.

Барча хаётий жараёнлар идеал шароитда, «Буюк утопия”нинг ижтимоий меъёрларига риоя қилишнинг аниқ мотивацияси билан содир бўлган деб қаралди.

Архитектура маданиятнинг моддий ва маънавий таркибий қисмлари ўртасидаги алоқани шакллантиради, маълум бир даврдаги ғоялар ва қадриятлар тизимини ўрнатади. тарихий вақт миқёсида у «жамият тараққиётининг муайян босқичларини, унинг тарихини белгилайди ва шу билан бирга коллектив хотиранинг моддий шаклига айланади». (А.В.Иконников).

Архитектура волуметрик-фазовий ва бадиий ечимлар орқали социологиядан олинган билимларни таржима қилади. Ҳар қандай архитектура вазифаси ҳаётни тартибга солишнинг маълум бир моделидан келиб чиқади, унда у ўзининг амалга оширилиши учун тушунтириш топади.

Ҳар бир меъморий объект ҳар доим одам билан боғлиқ ва инсоний фаолиятга киритилган, ўз вақтида очилган, ҳам моддий ҳам идеал.

Шу нуқтаи назардан, ҳар бир даврда идеал уйни излаш, ижтимоий тафаккур ҳолатини акс эттирувчи, маълум бир утопиянинг хусусиятларини ўз ичига олади.

Архитектура ечимини қидирганда утопиялар маълумотни ақлий равишда тартибга солиши, уни конкретлаштириши ва жамоат хаётини ташкил этишга эътибор қаратиб, келажакдаги лойиҳага мақсадга мувофиқлигини киритиш мумкин.

Замонавий даврда истеъмолчи тури катта аҳамиятга эга. Шу сабабли, яшаш муҳитини лойиҳалаштириш инсонга йўналтирилган ёндашув билан амалга оширилиши муҳим. Шу нуқтаи назардан, Макс Вебер томонидан таклиф қилинган идеал турлар концепциясининг қўлланилиши дизайнер учун катта ёрдамдир.

Ўзаро боғлиқликда маънавий ва бошқа қадриятлар тизимини ифода этадиган идеал типлар, ижтимоий аҳамиятга эга ҳодисалар вазифасини бажаради. Улар инсон учун энг фойдали бўлганини, айни пайтда унинг манфаатларига объектив жавоб берадиган нарсани таъкидлайди. Шунга кўра лойиҳа олдидан қидириш пайтида, бунинг асосида зарур.

Тарихий таҳлил ёрдамида ва замонавий жамиятнинг қадриятлар тизимини изоляция қилиб, унинг бир қанча кўрсатгичларини кўрсатадиган ёки турар жойни (масалан, уйда яшайдиган одамлар сони, уларнинг тоифаси ва миллати) идеал турар жойни шакллантиринг, ишга жойлашиш ва бошқалар.

Қабул қилинган идеал турни мавжуд уй-жой фонди билан таққослаш ва ва истеъмолчининг талабларига биноан турар жойни янгилаш учун унинг қандай бурилишлари борлигини, унинг элементларининг қандай хусусиятларини ўзгартириш кераклигини кўриб чиқинг.

Олинган таҳлил материаллари, амалга оширилгандан сўнг, жамиятнинг эҳтиёжларини қондирадиган ва яшаш учун максимал қулайликни таъминлайдиган меъморий тузилишга эга бўлиш керак.

Социология — жамият ҳақидаги фан, унинг ташкил этилиши, ҳаёти ва ривожланишининг турли қирраларини ўрганади. Социология умумлаштиришнинг турли даражаларида ижтимоий ривожланиш тенденциялари ва қонуниятларини ўрганади.

Ижтимоий ривожланишнинг умумий назарияси социологиянинг архитектура ижтимоий фанини ўз ичига олган махсус бўлимларини асосини ташкил қилади ва умумлаштиради.

Ижтимоий масалаларнинг кенг доираси турар жой, турли хил дизайн объектлари — уй -жой, саноат мажмуаси, жамоат маркази ва бошқалар билан боғлиқ ижтимоий -архитектура тадқиқотлари дастурларининг хилма -хиллигини белгилайди ва ҳоказо.

Яшаш муҳитининг шаклланишида ижтимоий эҳтиёжлар тарихан ўзига хосдир. Улар ижтимоий фаровонликнинг умумий даражасини, ижтимоий муносабатларни, жамиятнинг моддий -техник ривожланишини акс эттиради.

1.3.Ижтимоий ва меъморий шаҳарсозлик категорияларининг ўзаро боғлиқлиги.

Ўзаро муносабатларнинг ривожланиш тенденциялари: жамият — инсон — табиат — технология меъморий ва шаҳарсозлик жараёнлари йўналишида ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Келинг, бу муносабатлардаги энг муҳим ўзгаришларни ва уларнинг архитектура ва шаҳарсозликнинг замонавий ривожланишидаги ролини номлайлик.

Ҳудудий меҳнат тақсимотининг ривожланаётган жараёнлари ва аҳоли пунктлари ва минтақалараро шаклланиши ришталари лойиҳалаштирилган ҳудудий тизимлар ҳажмининг ўсишини аниқлайди.

Aслида, бугунги кунда минтақавий миқёсда пайдо бўлаётган сиёсий-ишлаб чиқариш мажмуалари ва ҳисоб-китоб тизимлари нафақат ижтимоий-иқтисодий, балки шаҳарсозликни тартибга солиш объектлари ҳисобланади.

Aрхитектура бугунги кунда республикалар, йирик иқтисодий районлар ва умуман мамлакат ичида ҳисоб -китобларни ташкил этиш вазифаларини юклаган ҳудудий тизимларнинг янги кўламлари олдида турибди.

Оммавий қурилиш объектлари — меъморларни дифференциациялаш талаби. хатто экологиянинг риторик барқарорлигига мос келадиган, архитектура қарорларининг узоқроқ муддатлари, турли хил қурилиш эҳтиёжларини инобатга олган ҳолда, объектларнинг маълум қарама-қаршилигига олиб келади.

Бу шаҳарсозликни ижтимоий қурилишнинг бошқа барча соҳаларидан оммавий саноатни ривожлантириш вазифаларини бажаришга мажбур қилади.

Ижтимоий тараққиётнинг маълум босқичларида олдиндан тахмин қилинадиган улкан истеъмолчилар майдони сифатида режалаштиришни лойиҳалаш ривожланиш ва фаровонлик даражаси — ҳар хил ижтимоий болаларнинг турмуш тарзи шаҳар ва қишлоқ аҳолиси гуруҳлари доирасидаги кенгайиш, ҳаётнинг ўзига хос хусусиятларининг эҳтиёжларини миллий ва минтақавий мантиқий тадқиқотлар жамоасининг меъморий фаолиятини ўчириш.

Aҳолидан бири (оилалар, меҳнат жамоалари ва бошқа ижтимоий гуруҳларнинг соддалаштирилганлиги) бу жараёнларнинг соддалиги учун яшаш муҳитининг ўзгаришига, қабул қилинган хизматлар, дам олиш, ишлаб чиқариш қарорларининг кераксиз стандартлашувига олиб келди, бир ва бошқа табиий объектлардан фойдаланиш.

Қишлоқ жойларида урбанизация амалиётининг кўплигига асосланган прогрессивлик ва зарурлик ғоялари асоссиз провокацион асословчи типологиялар сифатида яшаган оилалар келгусида ҳаётнинг тарқалиши ва қишлоқ жойларининг кенгайиши, қишлоқлар талабларининг фарқланиши кўринади.

Бу ва бошқа ошхоналар оилаларнинг тузилишига, уларнинг бир қанча ижтимоий асосларига ва энг аввало, барча хусусиятларга — ишнинг табиати, тушунишнинг дастлабки позициясига ёндашувларнинг соддалаштирилганлигини кўрсатди.

Даромад даражаси, таълим даражаси, ҳозирги вақтда, ижтимоий тенглик, худди шу жиҳатлари билан бирга, ижтимоий замон сифатида кўриш керакки, таҳлилда ижтимоий фаровонлик, минтақавий ва ижтимоий маданий ўсишнинг умумий кўтарилиши ташкилотнинг ўзига хос хусусиятларининг тескари бурилишига олиб келади — натижада фарқлар ва турар -жойларга бўлган талаблар ошади.

Бу ҳаётнинг қадр -қиммати табиатидаги хилма -хилликка имкон беради, лекин барча хилма -хил жараёнларни, турмуш тарзида, истеъмолчининг эҳтиёжларини тўлиқ ҳисобга олади.

Бироқ, ҳар хил ижтимоий гуруҳларнинг манфаатлари ва манфаатларини, унинг чекланган гуруҳлари, шахслари, миллатлари ва минтақавийлигини муқаррар, янги унинг енгиб ўтилиши бугунги кунда ижтимоий эҳтиёжларни ўзгартириш ва ривожлантиришга, ҳаёт шаклларида, шунингдек, янги технологик ишлаб чиқариш эҳтиёжларининг фарқлари ва ривожланишига мос равишда оригинал дизайн схемаларини ишлаб чиқишга имкон берадиган билан боғлиқ

ИЖТИМОИЙ ЛОЙИҲАЛАШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

Резидентларнинг шахсий ва кундалик жараёнларида иштироки дизайнида аниқ рол ўйнайди"яшаш манзили йўқ» монотонлик билан тавсифланадиган ташқи яшаш муҳитининг шаклланиши

Бу янги йўл — меъмор ва истеъмолчи ўртасидаги мулоқот социологик ахборотни олишнинг янги шаклларини, амалий социологик тадқиқотларни янада ривожлантиришни талаб қилади.

Ижтимоий тараққиётда инсон омилининг аҳамиятининг ошиши барча

ижтимоий инфратузилма объектларини: уй -жой, соғлиқни сақлаш муассасалари, таълим, спорт ва бошқаларни лойиҳалаш ва қуриш ролининг ошишига олиб келди.

Шу билан бирга, тарихий ва маданий меросга ижтимоий ўзликни англаш омили сифатида эътибор кучайиб бормоқда, бу маданият ёдгорликларини реконструкция қилиш ва қайта тиклаш билан боғлиқ меъморчиликнинг ривожланишини белгилайди. мероснинг тарихий ва маданий қиймати. Ушбу ўзгаришларни сарҳисоб қилиб, архитектуранинг замонавий ривожланишининг қуйидаги асосий жиҳатларини номлашимиз мумкин

Меъморий ва шаҳарсозлик объектлари турларини кенгайтириш, уларнинг хилма -хиллигини ошириш, шу жумладан йирик ҳудудий тизимлар объектлари сонида — мамлакат ҳудудида ягона ҳисоб -китоб қилиш тизимигача;

архитектура ва шаҳарсозлик соҳасида лойиҳалаш ва прогнозлаш нуқтаи назаридан ўсиш;

атроф -муҳит доирасини кенгайтириш табиат ва тарихий -маданий меросни муҳофаза қилиш ва санитария -гигиеник қулайлик билан боғлиқ вазифаларни лойиҳалаш;

дизайн дастурларини ишлаб чиқиш ва қабул қилинган қарорларни асослаш билан боғлиқ ижтимоий билимлар доирасини кенгайтириш:

функционал ва технологик асослаш билан бир қаторда, ижтимоий-психологик, сотиб олиш-мантиқий эстетик ва семинар тадқиқотлар маълумотларидан фойдаланинг.

Ижтимоий жараёнларда архитектура ва шаҳарсозликнинг ролини кенг белгилаб, яна бир саволни кўриб чиқиш керак: архитектура ўзининг ижтимоий вазифаларини қандай изоҳлайди. Бу саволнинг профессионал формуласи ярим асрдан кўпроқ вақтни олади ва унга жавоб бир хил эмас. Энг радикал позиция — бу архитектура ролини ифодалаш

«Ҳаёт қуриш». Бу нуқтаи назардан, 1920—1930 йиллардаги социалистик турар -жой ва коммунал уйларнинг ғоялари, Ле Корбюзье, Лауҳауснинг шаҳарсозлик ва меъморий концепциялари ва 1960 -йилларда хизматларни ташкил этиш бўйича баъзи ғоялар (Aкадемия Жамоат бинолари институти СССР фанлари) ташкил топди.

Бу ғояларнинг барчаси вақт ўтиши билан ўзларининг утопиклигини, биринчи навбатда, ижтимоий текисликда кўрсатди (бу борада энг характерли нарса «архитектура ёки инқилоб» шиори).

Бироқ, фазовий дизайн ёрдамида ижтимоий жараёнларга йўналтирилган таъсир кўрсатишнинг кўп ўлчовли мақсадини белгилаш нафақат меъморчиликнинг ривожланишига, балки «конструктив» географиянинг шаклланишига, иқтисодий ва ижтимоий ҳудудий режалаштиришга ҳам таъсир кўрсатди.

30 -йилларда ташкил этилган ва маълум даражада давоми бўлган бошқа позиция «ҳаёт қуриш» ғоясини енгиш-бу функционализм позицияси. Унинг ижтимоий маъноси маълум бир фаолият турини (функциясини) амалга ошириш учун архитектура воситаларини тақдим этишдан иборат.

«Ҳаёт қуришнинг» кенг кўламли дастурларидан воз кечиб, функционализм ижтимоий жараёнларнинг ўзига хос «технологияларини» фазовий амалга оширишга йўналтирилган.

Кўриниб турган фарқга қарамай, улар битта умумий позициядан келиб чиқади: ижтимоий жараёнларни фазовий тартибга солиш имконияти ва зарурияти, шунингдек, меъморнинг танлов қобилияти ҳақидаги тахмин.

Фазовий ечимни белгилайдиган асосий омиллар кўплаб ижтимоий омиллардир. Функционализмни танқид қилиш функционал асосларни соддалаштириш, ёндашувларнинг «технологизми» билан боғлиқ. «Ҳаёт қуриш» ғояларини танқид қилиш — утопия билан спекулятив қурилиш. Бу танқиддаги умумий нарса — бу ижтимоий вазиятни соддалаштиришнинг ноқонунийлигини тан олиш, меъморий қарорлар қабул қилишнинг ижтимоий асосланиши.

Ҳозирги вақтда архитектуранинг ролини атроф муҳитни шакллантиришдаги фаолият сифатида изоҳлайдиган янги профессионал позиция шаклланмоқда. Фазовий тузилмалар ижтимоий жараёнларни амалга ошириш учун шароит (имконият) сифатида яратилади.

Биноларнинг архитектураси, шаҳарларнинг фазовий тузилмалари уларнинг ҳаётийлиги, иқтисодий ва ижтимоий фойдалилиги, тарихий, маданий ва эстетик қиймати мезонларига мувофиқ кўриб чиқилади ва шаклланади. Бино, шаҳар архитектураси ғояси ижтимоий ҳаёт муҳити сифатида ижтимоий мавзуни (индивидуал, жамоа) ўрганишни ўз ичига олади.

«Ҳаёт қуриш» ва функционализм позицияларидан фарқли ўлароқ, бу ерда фаолиятга унчалик эътибор бермайдиган экологик ёндашув шаклланмоқда (кўп ёки камроқ маънода, фаолият мавзусига, «хўжайин» га). — инсонга, ижтимоий гуруҳга, жамиятга ўз манфаатлари мураккаблигида ҳаракат қилувчи ва шу маънода унинг катта инсонийлигини кўриш керак, амалий маънода, архитектура ижтимоий тараққиётнинг натижаси ва ифодаси сифатида ифодаланиши мумкин. Энг мураккаб мужассамланишлари жамиятнинг ҳудудий ва маънавий маданияти.

Бошқа моддий маданият объектларидан фарқли ўлароқ, жамият ҳаётини ижтимоий ривожланиш сифатида қолдириб, бинолар меъморчилиги ва бундан ташқари, шаҳарлар замонавий ижтимоий жараёнларда ҳақиқий қадрият сифатида сақланиб қолмоқда.

Бу ижтимоий ривожланишнинг турли босқичларининг тарихий қатламидир… Бу ёндашувнинг олдингиларидан тубдан фарқи шундаки, бу нафақат атайлаб қилинган, мақсадли меъморий хатти -ҳаракатларни, балки атроф -муҳитнинг меъморий шаклланишининг бутун табиий жараёнларини кўриб чиқишдир.

Масалан, бу ҳодиса шаҳар қурилишининг оқилона ҳисоб -китобларига қарши бўлган режалар. Яна бир мисол, микрорайонлар аҳолиси томонидан ҳудудни «яшаш» табиий жараёнлари, фақат ретроспектив тадқиқотлар ушбу табиий компонентни кўриш имкониятини беради. Бироқ, дизайнда буни ҳисобга олиш жуда муҳимдир.

Меъморнинг ижтимоий ва меъморий-фазовий хусусиятлар ўртасидаги муносабатни профессионал тушуниши изчил ривожланиши ва мураккаблашишини кўриш мумкин.

Шу билан бирга, бугунги кунда архитектура амалиётида юқоридаги барча ёндашувларнинг конструктив моментларидан фойдаланиш зарурлигини таъкидлаш муҳим:

бино ва шаҳарда функционал дастурларни мақсадли таъминлаш;

ушбу жараёнларнинг ижтимоий субъектининг эҳтиёжлари ва манфаатларини ҳисобга олган ҳолда; шаҳар ривожланишининг табиий тенденцияларини ҳисобга олган ҳолда, улар кўпинча оқилона режалаштиришга тўғри келмайди.

Шунга кўра, лойиҳа олдидан ижтимоий таҳлил бу компонентларнинг барчасини ҳисобга олган ҳолда тузилиши керак. Лойиҳадан олдинги ижтимоий тадқиқотлар архитектура ва шаҳарсозликнинг барча соҳаларида тадқиқотлар олиб борилмоқда.

Бироқ, улар бино ва иншоотларни, шаҳар объектларини лойиҳалаш учун ҳар хил таркибга эга, ижтимоий жараёнларни ташкил этишнинг турли вазифалари ва дастурларига мос келадиган юқори ҳудудий даражадаги ҳисоб -китоб тизимлари.

Бинолар ва иншоотлар шахслар ва ижтимоий гуруҳлар ҳаётида амалга ошириладиган турли хил ижтимоий функцияларни бажариш учун шаклланади. Бинонинг архитектураси ва яратилган муҳитнинг сифати фаолият субъекти (турар -жойдаги оила, ишлаб чиқариш биносидаги меҳнат жамоаси, театрдаги актёрлар ва томошабинлар) томонидан уюштирилган фаолиятнинг табиати билан белгиланади: унинг технологияси, зарур ижтимоий-психологик, ахборот, гигиеник ва бошқа шартлар…

Мавзу ва унинг ташкил этилиши ҳаёт фаолияти космос параметрлари, унинг физик хусусиятлари, ускуналари, муҳандислик таъминоти, керакли «нарсалар мажмуаси» билан белгиланади. Бинони лойиҳалашда меъмор шундай хусусиятларга эга сунъий муҳитни яратади.

Бу фазилатлар нафақат турли хил ҳаётий вазиятларни, балки уларни янада ривожшлантириш учун маълум захираларни таъминлайдиган макондан функционал фойдаланиш учун маълум имкониятлар доирасини ифодалайди.

Бу бино ва иншоотлардан турли усуллар билан фойдаланиш ва хусусан, замонавий функцияли тарихий биноларни ўзлаштириш имконини беради.

Шаҳар ва қишлоқ аҳоли пунктларини лойиҳалаш.

Уларнинг элементлари (ёқимли, саноат, жамоат, рекреацион зоналар ва комплекслар), шу жумладан транспорт ва очиқ шаҳар маконлари, ҳудудий жамоалар, ижтимоий гуруҳлар ва муассасалар фаолиятининг ҳар хил турларини ташкил қилиш учун муҳит сифатида шаклланади.

Шаҳарсозлик объектларининг тузилиши аҳоли турар жойларида, уларнинг жойлашуви ва ресурсларнинг мавжудлигини ҳисобга олган ҳолда, уларнинг ўзаро жойлашуви ва алоқаларининг табиати бўйича белгиланади.

Замонавий шаҳарсозлик амалиёти ишлаб чиқариш ва ижтимоий такрор ишлаб чиқариш, ердан оқилона фойдаланиш ва атроф -муҳитни муҳофаза қилиш мақсадида шаҳар майдонини мақсадли ташкил этишга қаратилган.

Шу билан бирга, бугун мен истеъмолчининг ўзини, хусусан, яшаш муҳитини ташкил этишни синчковлик билан ўрганиш зарурлигини биламан. Aҳоли, қўшни жамоалар ва умуман шаҳар жамоасининг ижтимоий-психологик, ижтимоий-маданий хусусиятларини тадқиқ қилиш зарур.

Шаҳар муҳити ва бино ва иншоотларнинг туб фарқи унинг фазовий тузилишининг табиий асосда шаклланиши ва ундаги табиий ва регеноген компонентларнинг комбинациясида.

Бу атроф -муҳитнинг белгиланган параметрларини шакллантириш имкониятини чеклайди, уларни асосан техник, иқтисодий ва санитария-гигиена хусусиятларининг чекланган доираси учун стандартлар тўпламига туширади.

Бугунги кунда стандартлаштирилган хусусиятлар доирасини, шу жумладан қўшимча экологик ва ижтимоий-функционал кўрсаткичларни кенгайтириш масаласини кўтариш мумкин.

Шаҳар муҳитини шакллантириш воситалари қуйидагилардир: ҳудудларни функционал районлаштириш, коммуникацияларни йўналтириш, муҳандислик таъминоти, тўғонни режалаштиришни ташкил этиш, ҳудудни ободонлаштириш ва суғориш.

Макро ҳудудий дизайн объектлари бўлган минтақавий даражадаги шодлик тизимлари минтақанинг, республикаларнинг ва умуман мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий дастурларини амалга оширади.

Ушбу объектларнинг ҳудудий тузилиши ва техник таъминланиши ишлаб чиқариш кучлари ва ирқларини жойлаштиришнинг миллий, минтақавий ва тармоқ манфаатлари билан белгиланади.

Шаҳар элементларини лойиҳалаш. Архитектура ва шаҳарсозлик асослари